อภิธาน (บาลีวันละคำ 3,262)
อภิธาน
แปลว่าชื่อ
บาลีอ่านว่า อะ-พิ-ทา-นะ รากศัพท์มาจาก อภิ (คำอุปสรรค = ยิ่ง, ใหญ่, จำเพาะ, ข้างหน้า) + ธา (ธาตุ = กล่าว, พูด) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ)
: อภิ + ธา = อภิธา + ยุ > อน = อภิธาน แปลตามศัพท์ว่า “คำอันเขาใช้เรียก” หมายถึง ชื่อ (name)
บาลี “อภิธาน” สันสกฤตก็เป็น “อภิธาน”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกความหมายไว้ดังนี้ –
“อภิธาน : (คำนาม) ชื่อ; ภาษา; การพูด; ศัพท์แปล; a name; speech; speaking; a vocabulary or dictionary.”
คำว่า “อภิธาน” ในชื่อหนังสือ “สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน” ที่ผู้เขียนบาลีวันละคำใช้เป็นหนังสืออ้างอิงอยู่เป็นประจำนี้ ก็มาจาก “อภิธาน” คำนี้
“อภิธาน” ภาษาไทยอ่านว่า อะ-พิ-ทาน
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายไว้ว่า –
“อภิธาน : (คำนาม) หนังสืออธิบายศัพท์เฉพาะเรื่อง เช่น อภิธานประวัติศาสตร์ไทย. (ป., ส.).”
จะเห็นได้ว่า ตามพจนานุกรมฯ คำว่า “อภิธาน” ในภาษาไทยมีความหมายเฉพาะเจาะจงลงไป คือหมายถึง “หนังสือ” และเป็น “หนังสืออธิบายศัพท์เฉพาะเรื่อง” เท่านั้น ไม่ใช่หนังสือทั่วไป
คำบาลีที่ใช้ในความหมายว่า “ชื่อ” (name) มีอีกหลายคำ เช่น –
(1) อวฺหา (เอา-หา) = “คำเป็นเครื่องใช้เรียก”
(2) อวฺหย (เอา-หะ-ยะ) = “คำอันเขาเรียก”
(3) อาขฺยา (อา-เขีย) = “คำเป็นเครื่องเรียกกัน”
(4) สมญฺญา (สะ-มัน-ยา) = “คำเป็นเครื่องรู้กันด้วยดี”
(5) สญฺญา (สัน-ยา) = “ธรรมชาติเป็นเครื่องจำ”
(6) นาม (นา-มะ) = “คำเป็นที่น้อมวัตถุเข้ามา” “คำอันเขาน้อมไปในความหมาย”
(7) นามเธยฺย (นา-มะ-เทย-ยะ) = “คำเป็นที่ตั้งแห่งเนื้อความคือชื่อ”
(8 ) อธิวจน (อะ-ทิ-วะ-จะ-นะ) = “คำที่เป็นใหญ่โดยใจความ”
ตัวอย่าง :
ในคาถาพาหุงบทที่ 8 มีข้อความเป็นคำบาลีและคำแปลดังนี้ –
…………..
ทุคคาหะทิฏฐิภุชะเคนะ สุทัฏฐะหัตถัง
พ๎รัห๎มัง วิสุทธิชุติมิทธิพะกาภิธานัง
ญาณาคะเทนะ วิธินา ชิตะวา มุนินโท
ตันเตชะสา ภะวะตุ เต ชะยะมังคะลานิ.
พระจอมมุนีได้ชนะพรหมผู้มีนามว่าพกะ ผู้มีฤทธิ์
สำคัญตนว่ารุ่งเรืองด้วยคุณอันบริสุทธิ์
มีมืออันท้าวภุชงค์คือทิฐิที่ตนถือผิดรัดรึงไว้แน่นแฟ้นแล้ว
ด้วยวิธีวางยาอันพิเศษ คือเทศนาญาณ
ด้วยเดชแห่งพระพุทธชัยมงคลนั้น
ขอชัยมงคลทั้งหลายจงมีแก่ท่านเทอญ.
…………..
“-พะกาภิธานัง” ในวรรคที่ 2 ก็คือ พก + อภิธาน = พกาภิธาน (พะ-กา-พิ-ทา-นะ) พกาภิธานํ > พะกาภิธานัง แปลว่า “พรหมผู้มีนามว่าพกะ”
แถม :
The Pali Text Society’s Pali-English Dictionary ที่นักเรียนบาลีเรียกกันว่า พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ ของ ริส เดวิดส์ หรือที่ผู้เขียนบาลีวันละคำใช้เป็นหนังสืออ้างอิงอยู่เป็นประจำในชื่อ “พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ” เป็นพจนานุกรมบาลีที่ได้รับยกย่องว่าสมบูรณ์ดีมากฉบับหนึ่ง
แต่เชื่อหรือไม่ แปลกแต่จริง พจนานุกรมบาลี-อังกฤษฉบับนี้ไม่ได้เก็บคำว่า Abhidhāna (อภิธาน) ไว้!!
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ไม่มีใครสมบูรณ์ไปหมดทุกอย่าง
: แต่ก็ไม่มีใครบกพร่องไปเสียทุกอย่างเช่นกัน
: ในขณะที่ท่านชื่นชมความสามารถของเพื่อนมนุษย์บางคน
: โปรดอย่าลืมให้อภัยในความอ่อนด้อยของเพื่อนมนุษย์อีกหลายคนด้วย
#บาลีวันละคำ (3,262)
18-5-64