เอกอุ (บาลีวันละคำ 3,290)

เอกอุ

มาจากไหน

อ่านว่า เอก-อุ 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“เอกอุ : (คำวิเศษณ์) เอกเป็นเลิศ. (ตัดมาจาก เอกอุดม); มากมาย, หนักหนา, เช่น ทำผิดอย่างเอกอุ.”

ได้ความตามพจนานุกรมฯ ว่า “เอกอุ” ตัดมาจาก “เอกอุดม”

“เอกอุดม” อ่าน เอก-อุ-ดม ประกอบด้วยคำว่า เอก + อุดม

(๑) “เอก” 

บาลีอ่านว่า เอ-กะ รากศัพท์มาจาก อิ (ธาตุ = ไป, เป็นไป, ตั้งอยู่) + ณฺวุ ปัจจัย, แผลง อิ เป็น เอ, แปลง ณฺวุ เป็น อก

: อิ > เอ + ณฺวุ = เอณฺวุ > เอก แปลตามศัพท์ว่า (1) “ไปตามลำพัง” (คือไม่มีเพื่อนไปด้วย) (2) “ดำรงอยู่ในความเป็นหนึ่งเดียวเพราะไร้ผู้เหมือนกัน”

“เอก” ในบาลีใช้ใน 2 สถานะ คือ :

(1) เป็นสังขยา (คำบอกจำนวน) เช่น “ชายหนึ่งคน” เน้นที่จำนวน 1 คน = มุ่งจะกล่าวว่าชายที่เอ่ยถึงนี้มีเพียง “หนึ่งคน” 

(2) เป็นคุณศัพท์ เช่น “ชายคนหนึ่ง” ไม่เน้นที่จำนวน = มุ่งจะกล่าวถึงชายคนใดคนหนึ่งเท่านั้น

“เอก” หมายถึง หนึ่ง, หนึ่งเดียว, ดีที่สุด 

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“เอก, เอก– : (คำวิเศษณ์) หนึ่ง (จำนวน); ชั้นที่ ๑ (ใช้เกี่ยวกับลำดับชั้น หรือขั้นของยศ ตำแหน่ง คุณภาพ หรือวิทยฐานะ สูงกว่า โท) เช่น ร้อยเอก ข้าราชการชั้นเอก ปริญญาเอก; เรียกเครื่องหมายวรรณยุกต์รูปดังนี้ ‘่’ ว่า ไม้เอก; ดีเลิศ เช่น กวีเอก, สำคัญ เช่น ตัวเอก; (คำโบราณ) (คำนาม) เรียกลูกหญิงคนที่ ๗ ว่า ลูกเอก, คู่กับลูกชายคนที่ ๗ ว่า ลูกเจ็ด. (คำที่ใช้ในกฎหมาย). (ป., ส.).”

(๒) “อุดม” 

บาลีเป็น “อุตฺตม” อ่านว่า อุด-ตะ-มะ รากศัพท์มาจาก อุพฺภ (ยอด, เหนือ) + ตม (ตะ-มะ) ปัจจัย, ลบ พฺภ (อุพฺภ > อุ), ซ้อน ตฺ

: อุพฺภ > อุ + ตฺ + ตม = อุตฺตม แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่มีความหมายยิ่งกว่ายอด” เป็นคุณศัพท์ มีความหมายว่า อย่างที่สุด, สูงสุด, ใหญ่ที่สุด, ดีที่สุด (utmost, highest, greatest, best)

บาลี “อุตฺตม” ใช้ในภาษาไทยเป็น “อุดม” (อุ-ดม) พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อุดม, อุดม– : (คำวิเศษณ์) สูงสุด, ยิ่ง, เลิศ, มากมาย, บริบูรณ์. (ป., ส. อุตฺตม).”

เอก + อุดม = เอกอุดม เป็นคำประสมแบบไทย แปลจากหน้าไปหลัง คือแปลว่า “เอกอย่างสูงสุด” (ไม่ใช่คำสมาสที่แปลว่า “อุดมอย่างเอก”)

ขยายความ :

“เอกอุดม” เป็นคำเรียกวุฒิการศึกษาบาลี ซึ่งนิยมเรียกกันว่า “เปรียญ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของคำว่า “เปรียญ” ไว้ดังนี้ –

“เปรียญ : (คำนาม) ผู้สอบความรู้พระปริยัติธรรมสายบาลีได้ตามหลักสูตรตั้งแต่ ๓ ประโยคขึ้นไป.”

พระปริยัติธรรมสายบาลีแบ่งระดับชั้นหรือ “ประโยค” เป็น 9 ประโยค แต่เดิมแบ่งกลุ่มเป็น 3 กลุ่ม คือ –

ประโยค 1 ถึง 3 เรียกว่า “เปรียญตรี” 

ประโยค 4 ถึง 6 เรียกว่า “เปรียญโท” 

ประโยค 7 ถึง 9 เรียกว่า “เปรียญเอก” 

นักเรียนบาลีรุ่นโบราณนิยมใช้คำว่า “เปรียญตรี” “เปรียญโท” หรือ “เปรียญเอก” ต่อท้ายชื่อโดยไม่ระบุจำนวนประโยค เช่น –

พระมหาทองย้อย สอบได้ 3 ประโยค ใช้ว่า “พระมหาทองย้อย เปรียญตรี” (ประโยค 1 ถึง 3 = เปรียญตรี) 

ต่อมา พระมหาทองย้อย สอบได้ 5 ประโยค ใช้ว่า “พระมหาทองย้อย เปรียญโท” (ประโยค 4 ถึง 6 = เปรียญโท) 

ต่อมาอีก พระมหาทองย้อย สอบได้ 7 ประโยค ใช้ว่า “พระมหาทองย้อย เปรียญเอก” (ประโยค 7 ถึง 9 = เปรียญเอก) 

เฉพาะเปรียญเอกยังแยกย่อยออกไปเป็น 3 ระดับ คือ –

– ประโยค 7 เรียก “เอก ส.” (เอก-สอ) มาจากคำว่า “เอกสามัญ”

– ประโยค 8 เรียก “เอก ม.” (เอก-มอ) มาจากคำว่า “เอกมัชฌิมะ” หรือ “เอกมัธยม”

– ประโยค 9 เรียก “เอก อุ.” (เอก-อุ) มาจากคำว่า “เอกอุดม” 

“เอกอุดม” เรียกย่อเป็น “เอก อุ.” ต่อมาก็เลยเขียนเป็น “เอกอุ” และเข้าใจกันว่าเป็นคำสำเร็จรูปคำหนึ่ง คือพูดว่า “เอกอุ” โดยไม่ต้องสงสัยหรือถามว่า อุ– อะไร ดังที่พจนานุกรมฯ บอกความหมายดังที่ยกมาข้างต้น

การศึกษาพระปริยัติธรรมสายบาลีแบ่งเปรียญออกเป็น 3 กลุ่มนี้ เข้าใจว่านักเรียบาลีรุ่นใหม่น่าจะไม่ทราบกันเป็นส่วนมาก 

เรื่องนี้เป็นเรื่องน่ารู้ และมีรายละเอียดปลีกย่อยที่น่าศึกษาอีกหลายอย่าง เช่น ทำไมจึงแบ่งระดับชั้นเป็น 9 ประโยค ประโยค 1 และประโยค 2 ปัจจุบันเรียกควบกันว่า “ประโยค 1-2” ทำไมจึงเรียกควบ แต่เดิมเรียกควบเช่นนี้หรือเปล่า และทำไมพระที่สอบประโยค 1-2 ได้ จึงไม่เรียก “พระมหา” จะเรียก “พระมหา” ก็ต่อเมื่อสอบประโยค 3 ได้ เป็นต้น

หน่วยงานคณะสงฆ์ที่ควรรับภารธุระศึกษาค้นคว้ารวบรวมเรื่องเหล่านี้ไว้ให้เป็นองค์ความรู้ที่ครบถ้วน ก็ควรจะเป็นกองบาลีสนามหลวง

ผู้เขียนบาลีวันละคำขอกราบอาราธนาผ่านบาลีวันละคำด้วยความเคารพยิ่ง

…………..

ดูก่อนภราดา!

: เรื่องของคนอื่นรู้เขาไปทั่ว

: เรื่องของตัวกลับไม่รู้อดสูใจ

#บาลีวันละคำ (3,290)

15-6-64 

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย