วิเทศ (บาลีวันละคำ 3,327)

วิเทศ

คำสั้น แต่ความหมายยาวไกล

อ่านว่า วิ-เทด

บาลีเป็น “วิเทส” (-เทส ส เสือ) อ่านว่า วิ-เท-สะ ประกอบด้วย วิ + เทส

(๑) “วิ” 

เป็นคำที่ภาษาไวยากรณ์เรียกว่า “อุปสรรค” หมายถึง คำสำหรับใช้เติมข้างหน้าคำนามหรือคำกริยาที่เป็นรูปคำบาลีหรือสันสกฤตให้มีความหมายแผกเพี้ยนไปจากเดิม หรือมีความหมายตรงข้ามกับความหมายเดิมเป็นต้น และถือเป็นคำเดียวกับคำนามหรือคำกริยานั้น เพราะตามปรกติจะไม่ใช้ตามลำพัง เช่น – 

วัฒน์ = เจริญ 

อภิวัฒน์ = เจริญยิ่ง 

ปักษ์ = ฝ่าย

ปฏิปักษ์ = ฝ่ายตรงข้าม, ข้าศึก, ศัตรู.

ตามตัวอย่างนี้ “อภิ” และ “ปฏิ” คือคำอุปสรรค

“วิ” มีคำแปลตามที่นักเรียนบาลีท่องจำกันได้ว่า “วิ = วิเศษ, แจ้ง, ต่าง”

“วิเศษ” และ “ต่าง” ในที่นี้หมายถึง แปลกไปจากปกติ, ไม่ใช่สิ่งที่มีที่เป็นอยู่ตามปกติ, ไม่เหมือนพวกที่เป็น ที่เห็น ที่มีกันอยู่ตามปกติ

(๒) “เทส”

บาลีอ่านว่า เท-สะ รากศัพท์มาจาก ทิส (ธาตุ = แสดง, ชี้แจง, ประกาศ) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อิ ที่ ทิ-(สฺ) เป็น เอ (ทิสฺ > เทส)

: ทิสฺ + ณ = ทิสณ > ทิส > เทส แปลตามศัพท์ว่า “ที่แสดงให้รู้” “ที่ประกาศให้ปรากฏ” หมายถึง จุด, หัวข้อ, ส่วน, สถานที่, ภาค, ถิ่น, ประเทศ (point, part, place, region, spot, country) 

“เทส” ในภาษาไทยใช้ตามรูปสันสกฤตเป็น “เทศ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“เทศ, เทศ-, เทศะ : (คำวิเศษณ์) ต่างประเทศ เช่น เครื่องเทศ ม้าเทศ. (คำนาม) ถิ่นที่, ท้องถิ่น, มักใช้เป็นส่วนหน้าสมาส.”

วิ + เทส = วิเทส แปลตามศัพท์ว่า “ท้องถิ่นต่าง” หมายถึง ต่างถิ่น ต่างแดน ต่างเมือง ต่างประเทศ (foreign country) 

บาลี “วิเทส” สันสกฤตเป็น “วิเทศ” (-เทศ ศ ศาลา)

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

“วิเทศ : (คำนาม) ต่างประเทศ; ที่ทั่วไปอันไกลจากบ้าน; a foreign country; any place away from home.”

ภาษาไทยใช้เป็น “วิเทศ” ตามสันสกฤต พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“วิเทศ : (คำนาม) ต่างประเทศ. (ป., ส.).”

ขยายความ :

“วิเทศ” มาจากบาลีสันสกฤตเหมือน “วิรัช” ซึ่งก็หมายถึง “ต่างประเทศ” เหมือนกัน (วิ = ต่าง + รัช = ความเป็นพระราชา, ความเป็นเจ้า, อาณาจักร)

“วิรัช” แผลงเป็น “ไพรัช” ได้อีกรูปหนึ่ง แต่ “วิเทศ” ไม่มีแผลงเป็น “ไพเทศ”

คำว่า “วิเทศ” ถ้าไปเป็นส่วนประกอบนามสมณศักดิ์ เช่น –

พระเทพมงคลวิเทศ

พระราชธรรมวิเทศ

พระครูรัชมงคลวิเทศ

พระครูศรีภัทรวิเทศ

พระครูภาวนานันทวิเทศ

พึงลงสันนิษฐานได้ว่า เป็นพระเถระที่ปฏิบัติศาสนกิจประจำอยู่ในต่างประเทศ

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ต่างประเทศแดนไกลจะไม่มี 

ถ้ามนุษย์ปลูกไมตรีไว้เต็มหัวใจ

: ถ้ามีแต่รังเกียจเดียดฉันท์ 

อยู่ประเทศเดียวกันก็เหมือนไกลแสนไกล

#บาลีวันละคำ (3,327)

22-7-64

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย