สาธก (บาลีวันละคำ 3,402)

• 

สาธก

ทำไมจึงหมายถึงยกตัวอย่าง

ภาษาไทยอ่านว่า สา-ทก

“สาธก” บาลีอ่านว่า สา-ทะ-กะ รากศัพท์มาจาก สาธฺ (ธาตุ = สำเร็จ) + ณฺวุ ปัจจัย, แปลง ณฺวุ เป็น อก (อะ-กะ)

: สาธ + ณฺวุ > อก = สาธก แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ (หรือสิ่งที่) ยังการกระทำให้สำเร็จ” หมายถึง สำเร็จ, เป็นผล (accomplishing, effecting)

บาลี “สาธก” สันสกฤตก็เป็น “สาธก”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ – 

“สาธก : (คำนาม) ทำการลุล่วง; ผู้ทำลุล่วง; accomplishing, completing; one who completes or accomplishes.”

“สาธก” ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายไว้ว่า –

“สาธก : (คำกริยา) ยกตัวอย่างมาอ้างให้เห็น. (ป.; ส. ว่า ช่วยทํา, ทําให้สําเร็จ).”

โปรดสังเกตว่า “สาธก” ในบาลีเป็นคำนาม แต่ “สาธก” ในภาษาไทย พจนานุกรมฯ บอกว่าเป็นคำกริยา 

อภิปรายขยายความ :

ในภาษาไทย เราเข้าใจความหมายของ “สาธก” เพียงอย่างเดียว คือ ยกตัวอย่างมาอ้างให้เห็น พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 มีลูกคำของ “สาธก” คำหนึ่ง คือ “สาธกโวหาร” บอกความหมายว่า “สำนวนเขียนที่มีการยกตัวอย่างมาอ้างให้เห็น” ก็คงยึดความหมายเดียวเช่นกัน

แต่ในบาลี ถ้าจะพูดถึงการยกตัวอย่างมาอ้างให้เห็น ไม่ได้ใช้คำว่า “สาธก” แต่ใช้คำว่า “อุทาหรณ” (อุ-ทา-หะ-ระ-นะ) คือที่ในภาษาไทยใช้ว่า “อุทาหรณ์” (อุ-ทา-หอน) เช่น –

อุทาหรณํ อาหริตฺวา ทสฺเสติ = ชักอุทาหรณ์มาแสดง

“สาธก” ในบาลีใช้ในความหมายตามรูปศัพท์ คือ “ผู้ทำให้สำเร็จ” หมายถึง ผู้ทำให้กิจนั้นๆ เรื่องนั้นๆ สำเร็จลุล่วงไปได้ 

ตัวอย่างคำว่า “สาธก” ในบาลี เช่น –

“สพฺพกิจฺจสาธก” (สับ-พะ-กิด-จะ-สา-ทะ-กะ) = ผู้ทำให้งานทุกอย่างสำเร็จ

“อตฺถสาธก” (อัด-ถะ-สา-ทะ-กะ) = ผู้ยังประโยชน์ให้สำเร็จ, ผู้ทำให้สิ่งที่ประสงค์สำเร็จได้ตามต้องการ

“อิณสาธก” (อิ-นะ-สา-ทะ-กะ) = ผู้เรียกเก็บหนี้สิน 

“พลิสาธก” (พะ-ลิ-สา-ทะ-กะ) = ผู้เก็บภาษี 

อย่างไรก็ตาม ในที่บางแห่งในคัมภีร์ท่านก็ใช้คำว่า “สาธก” เป็นคุณศัพท์ ในความหมายว่า “เรื่องที่ยังคำอธิบายให้สำเร็จ” หมายความว่า เมื่ออธิบายเรื่องราวอย่างใดอย่างหนึ่งแล้ว เพื่อให้คำอธิบายนั้นสำเร็จประโยชน์คือผู้ฟังเข้าใจชัดเจน (ฟังแล้วไม่เข้าใจ คำอธิบายนั้นก็ไร้ประโยชน์) ท่านจึงยกตัวอย่างมาประกอบ ผู้ฟังได้ฟังตัวอย่างที่ยกมาก็เข้าใจความหมายในคำอธิบายชัดเจนขึ้น 

ในกรณีเช่นนี้แหละที่ชวนให้เข้าใจว่า “สาธก” คือ “ยกตัวอย่างมาอ้างให้เห็น” 

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ฟังเถิด-เมื่อมีใครสาธกเรื่องความดี

: แต่ถ้าอยากมี ต้องทำเอง

#บาลีวันละคำ (3,402)

5-10-64

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย