บรรณานุกรม (บาลีวันละคำ 3,459)
บรรณานุกรม
หลักวิชาต้องมีที่มาที่ไป
อ่านว่า บัน-นา-นุ-กฺรม
ประกอบด้วย บรรณ + อนุกรม
(๑) “บรรณ”
บาลีเป็น “ปณฺณ” อ่านว่า ปัน-นะ รากศัพท์มาจาก –
(1) ปูร (ธาตุ = เต็ม) + อ (อะ) ปัจจัย, แปลง ปูร เป็น ปณฺณ
: ปูรฺ + อ = ปูร > ปณฺณ แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ทำให้เต็ม” (คือทำให้ต้นไม้เต็มต้น)
(2) ปต (ธาตุ = ตกไป) + อ (อะ) ปัจจัย, แปลง ต เป็น ณฺณ
: ปตฺ + อ = ปต > ปณฺณ แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่จะร่วงไปโดยไม่นาน”
(3) ปณฺณฺ (ธาตุ = เขียวสด) + อ (อะ) ปัจจัย
: ปณฺณฺ + อ = ปณฺณ แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่เขียวสด”
“ปณฺณ” (นปุงสกลิงค์) ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –
(1) ใบไม้ (โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ใบพลู) (a leaf [esp. betel leaf])
(2) ใบไม้ที่ใช้เขียน, ใบไม้ที่มีหนังสือจารึกอยู่, จดหมาย; ของบริจาค, เครื่องบรรณาการ (a leaf for writing upon, written leaf, letter; donation, bequest)
(3) ขนนก, ปีกนก (a feather, wing)
ชั้นเดิมศัพท์นี้หมายถึง “ใบไม้” แต่ต่อมาความหมายขยายไปถึง “หนังสือ” อาจเป็นเพราะแต่เดิมมนุษย์ใช้ใบไม้เป็นที่ขีดเขียนลายลักษณ์ลงไป “ปณฺณ” จึงหมายถึงหนังสือไปด้วย
“ปณฺณ” ในภาษาไทยใช้เป็น “บรรณ”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“บรรณ, บรรณ– : (คำนาม) ปีก; หนังสือ; ใบไม้. (ส. ปรฺณ; ป. ปณฺณ).”
(๒) “อนุกรม”
บาลีเป็น “อนุกฺกม” (อะ-นุก-กะ-มะ) ประกอบด้วย อนุ + กม
(ก) “อนุ” เป็นคำอุปสรรค มีความหมายว่า –
(1) ภายหลัง, ข้างหลัง (after, behind) (คือมีสิ่งหนึ่งไปข้างหน้า และสิ่งนี้ตามไปข้างหลัง)
(2) ไปยัง, ตรงไปยังเป้าหมาย, ดำเนินต่อไป, ข้ามไปยัง, ข้างหน้า (for, towards an aim, on to, over to, forward)
(ข) “กม” (กะ-มะ) รากศัพท์มาจาก กมฺ (ธาตุ = ก้าวไป) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ
: กมฺ + ณ = กมณ > กม แปลตามศัพท์ว่า “ขั้นตอนเป็นที่ก้าวไป” หมายถึง การไป, ก้าว, หนทาง, วิธี (going, proceeding, course, step, way, manner)
อนุ + กม ซ้อน กฺ ระหว่างกลาง : อนุ + กฺ + กม = อนุกฺกม แปลตามศัพท์ว่า “การไปตามรูป” “การก้าวตาม” หมายถึง ลำดับ, วาระ, การตามกันไป, การสืบต่อ (order, turn, succession, going along)
“อนุกฺกม” ใช้ในภาษาไทยอิงรูปสันสกฤตเป็น “อนุกรม” (อะ-นุ-กฺรม)
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“อนุกรม : (คำนาม) ลําดับ, ระเบียบ, ชั้น, เช่น โดยอนุกรม, นิยมใช้เป็นส่วนท้ายของสมาส เช่น พจนานุกรม ปทานุกรม นามานุกรม สารานุกรม อักขรานุกรม. (ส. อนุกฺรม; ป. อนุกฺกม).”
บรรณ + อนุกรม = บรรณานุกรม
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“บรรณานุกรม : (คำนาม) บัญชีรายชื่อหนังสือที่ใช้ประกอบการค้นคว้า, บัญชีรายชื่อหนังสือในหัวข้อเรื่องใดเรื่องหนึ่ง ยุคใดยุคหนึ่ง หรือของผู้เขียนคนใดคนหนึ่ง มักจะมีรายละเอียดเกี่ยวกับการพิมพ์.”
อภิปรายขยายความ :
พจนานุกรมแปล ไทย-ไทย ฉับอาจารย์เปลื้อง ณ นคร บอกความหมายของ “บรรณานุกรม” ไว้ว่า –
“บรรณานุกรม : (คำนาม) บัญชีหนังสือจัดเรียงตามลำดับอักษร บอกเนื้อเรื่อง ผู้แต่ง และเวลาพิมพ์, คำตั้งขึ้นเทียบคำ อก. bibliography.”
พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล bibliography เป็นบาลี ดังนี้:
(1) ganthavaṃsa คนฺถวํส (คัน-ถะ-วัง-วะ) = รายการหนังสือ, รายการตำรา
(2) ganthasūci คนฺถสูจิ (คัน-ถะ-สู-จิ) = รายการบ่งบอกถึงหนังสือ, รายการหนังสืออ้างอิง
โปรดสังเกต :
bibliography = บรรณานุกรม
“บรรณานุกรม” แผลงกลับเป็นบาลีเป็น “ปณฺณานุกฺกม” (ปัน-นา-นุก-กะ-มะ)
พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี ใช้คำว่า “คนฺถวํส” และ “คนฺถสูจิ” เมื่อแปลคำว่า bibliography เป็นบาลี ไม่ได้ใช้คำว่า “ปณฺณานุกฺกม”
เรื่องนี้พออธิบายได้ กล่าวคือ ในการบัญญัติศัพท์ เราเห็นคำอังกฤษแล้วคิดเป็นคำไทย และในภาษาไทยเรารับคำบาลีสันสกฤตมาใช้เป็นอันมาก บาลีนั้นมากับพระพุทธศาสนา เรารับเอาพระพุทธศาสนาเป็นศาสนาของเรา ภาษาที่มากับพระศาสนาเรารู้สึกว่าก็คือภาษาของเราไปด้วย ไม่ได้คิดว่าเป็นของต่างชาติ แต่ก็มีท่านบางจำพวกพอใจที่จะเรียกภาษาบาลีว่า “ภาษาแขก” สร้างความรู้สึกแปลกแยกว่าบาลีไม่ใช่ภาษาของเรา
อย่างไรก็ตาม ในการบัญญัติศัพท์เป็นคำบาลีสันสกฤต เราก็ไม่ได้คิดไปถึงขั้นที่ว่าคำอังกฤษนั้นๆ ควรเรียกเป็นคำบาลีตามวรรณคดีบาลีว่าอย่างไร เราคงคิดเพียงขอบเขตของภาษาไทย นั่นคือพูดภาษาไทย แต่ใช้คำบาลีเท่านั้น ดังนั้น รูปคำตามที่เราบัญญัติจึงอาจไม่ตรงตามหลักนิยมในวรรณคดีบาลี ข้อนี้จะต่างกับพจนานุกรมอังกฤษ-บาลี ซึ่งเมื่อแปลคำอังกฤษเป็นบาลีย่อมจะต้องยึดหลักภาษาตามวรรณคดีบาลีเป็นสำคัญ
ยกประเด็นนี้ขึ้นมาปรารภเพื่อชวนให้คิดว่า การแปลภาษาหรือบัญญัติศัพท์เป็นเรื่องละเอียดอ่อน และเป็นความงามอย่างหนึ่งในภาษาของเรา ปัจจุบันมีแนวโน้มว่าเราจะบัญญัติศัพท์กันน้อยลง แต่ใช้วิธีพูดหรือเขียนทับศัพท์คำอังกฤษกันมากขึ้น ถึงกับเกิดแนวคิดของบางคนบางกลุ่มว่า ไม่จำเป็นต้องบัญญัติศัพท์กันอีกแล้ว ใช้ทับศัพท์ไปเลยสะดวกกว่า ถ้ายึดตามแนวคิดเช่นนี้ก็เท่ากับว่า ความอ่อนละเอียดละเมียดละไมในภาษาไทยของเรานับวันก็จะเสื่อมถอยลงไป ภาษาง่ายๆ หรือภาษามักง่ายจะเกิดมีมากขึ้นเรื่อยๆ
แต่ถึงกระนั้น เฉพาะคำว่า “บรรณานุกรม” หรือที่ฝรั่งเรียกว่า bibliography ก็ให้ข้อคิดแก่เราได้ว่า การศึกษาวิทยาการใดๆ ก็ตาม เรื่องเก่าเค้าเดิมที่มีผู้ศึกษาเรียนรู้จนได้วางเป็นระบบไว้แต่ปางก่อนนั้น ผู้ปรารถนาจะเป็นปราชญ์ควรต้องฉลาดตามไปเรียนรู้ไว้ การละเลย ทอดทิ้ง หรือมองข้ามหยามหมิ่นความรู้ความคิดของคนเก่า หาใช่วิสัยของคนลาดไม่
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ทางโลก เรียนวิชาเขายังอ้างที่มาที่ไป
: ทางศาสนา เรียนพระธรรมวินัย ไฉนจึงรังเกียจคัมภีร์?
#บาลีวันละคำ (3,459)
1-12-64
…………………………….