อัธยาศัย (บาลีวันละคำ 3,460)
อัธยาศัย
ออกมาจากหัวใจจริงๆ
อ่านว่า อัด-ทะ-ยา-ไส
“อัธยาศัย” เป็นรูปคำสันสกฤต บาลีเป็น “อชฺฌาสย” อ่านว่า อัด-ชา-สะ-ยะ รากศัพท์มาจาก อธิ (คำอุปสรรค = ยิ่ง, ใหญ่, ทับ) + อา (คำอุปสรรค = ทั่ว, ยิ่ง) + สิ (ธาตุ = นอน; ไป, เป็นไป) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แปลง อธิ เป็น อชฺฌ, แผลง อิ ที่ สิ เป็น เอ แล้วแปลง เอ เป็น อย (อะ-ยะ) (สิ > เส > สย)
: อธิ > อชฺฌ + อา + สิ = อชฺฌาสิ + ณ = อชฺฌาสิณ > อชฺฌาสิ > อชฺฌาเส > อชฺฌาสย แปลตามศัพท์ว่า (1) “อาการที่มานอนทับจิต” (2) “สภาวะที่อาศัยอารมณ์เป็นไป”
“อชฺฌาสย” (ปุงลิงค์) หมายถึง ความตั้งใจ, ความอยาก, ความปรารถนา, ความมีใจโน้มเอียง (intention, desire, wish, disposition, bent)
คำที่มักพบในคัมภีร์ เช่น “อชฺฌาสยานุรูป” (อัด-ชา-สะ-ยา-นุ-รู-ปะ : อชฺฌาสย + อนุรูป) แปลว่า ตามสมควรแก่ความปรารถนาของเขา, ตามที่เขาต้องการ (according to his wish, as he wanted)
บาลี “อชฺฌาสย” สันสกฤตเป็น “อธฺยาศย”
เชื่อหรือไม่ สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน ฉบับที่ผู้เขียนบาลีวันละคำใช้เป็นคู่มือ ไม่ได้เก็บคำว่า “อธฺยาศย” ไว้!!
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บไว้ 3 คำ คือ “อัธยาศัย” “อัชฌาศัย” (-ศัย ศ ศาลา) และ “อัชฌาสัย” (-สัย ส เสือ) บอกไว้ดังนี้ –
(1) อัธยาศัย : (คำนาม) นิสัยใจคอ เช่น เขาเป็นคนมีอัธยาศัยดี; ความพอใจ, ความประสงค์, เช่น ไปพักผ่อนได้ตามอัธยาศัย. (ส. อธฺยาศย; ป. อชฺฌาสย).
(2) อัชฌาศัย : (คำโบราณ) (คำนาม) อัชฌาสัย.
(3) อัชฌาสัย : (คำนาม) กิริยาดี; นิสัยใจคอ, ความรู้จักผ่อนปรน; ใช้ว่า อัชฌา ก็มี, (โบ) อัชฌาศัย. (ป.; ส. อธฺยาศย).
ขยายความ :
“อชฺฌาสย” ตามความหมายเดิมในบาลีหมายถึง ความพอใจเป็นส่วนตัว หรือนิสัยใจคอส่วนตัวของแต่ละคน ความหมายใกล้ไปทางพื้นเดิมของจิตใจที่เราเรียกกันว่าอุปนิสัย หรือที่พจนานุกรมฯ ว่า “นิสัยใจคอ” ไม่ได้บ่งถึงด้านดีหรือร้าย
แต่เมื่อเอามาใช้ในภาษาไทยเป็น “อัธยาศัย” หรือ “อัชฌาสัย” เรามักหมายถึงนิสัยใจคอในด้านดีที่แสดงออกต่อบุคคลอื่นทางกิริยาวาจา อาจรวมไว้ในคำที่ว่า โอบอ้อมอารี วจีไพเราะ สงเคราะห์ปวงชน วางตนเหมาะสม ซึ่งถอดความมาจากหลักธรรมที่เรียกว่า “สังคหวัตถุ”
นี่คือที่นักภาษาเรียกกันว่า ความหมายเคลื่อนที่
…………..
ดูก่อนภราดา!
มีคำกลอนบทหนึ่งที่คนไทยได้ยินและพูดกันทั่วไป ดังนี้ –
…………..
๏ ชายข้าวเปลือกหญิงข้าวสารโบราณว่า
นํ้าพึ่งเรือเสือพึ่งป่าอัชฌาสัย
เราก็จิตคิดดูเล่าเขาก็ใจ
รักกันไว้ดีกว่าชังระวังการ
…………..
ขอเชิญท่านที่มีอัธยาศัยโปรดชี้แนะเป็นวิทยาทานว่า –
กลอนบทนี้อยู่ในเรื่องอะไร
ใครเป็นผู้แต่ง
———————-
ภาพประกอบ: จาก google
#บาลีวันละคำ (3,460)
2-12-64
…………………………….