พระแว่นสูรยกานต์ (บาลีวันละคำ 3,485)
พระแว่นสูรยกานต์
ใช้คำเป็นสะพานคลำไปหาความรู้
อ่านว่า พฺระ-แว่น-สู-ระ-ยะ-กาน
คำที่ประสงค์ คือ “สูรยกานต์”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“สูรยกานต์ : (คำนาม) ชื่อแก้วชนิดหนึ่งถือกันว่าเมื่อถูกแสงพระอาทิตย์ทําให้เกิดไฟ, สุริยกันต์ หรือ สุริยกานต์ ก็ว่า. (ส. สูรฺยกานฺต; ป. สุริยกนฺต).”
พจนานุกรมฯ บอกว่า “สูรยกานต์” รูปคำสันสกฤตเป็น “สูรฺยกานฺต”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน มีคำว่า “สูรฺยกานฺต” บอกไว้ดังนี้ –
“สูรฺยกานฺต : (คำนาม) ‘สูรยกานต์,’ มณี, แก้ว; a gem, a crystal.”
สันสกฤต “สูรฺยกานฺต” บาลีเป็น “สุริยกนฺต” ประกอบด้วยคำว่า สุริย + กนฺต
(๑) “สุริย”
บาลีอ่านว่า สุ-ริ-ยะ รากศัพท์มาจาก –
(1) สุร (ความกล้า) + อิย ปัจจัย
: สุร + อิย = สุริย แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ยังความกล้าให้เกิดขึ้นแก่ชาวโลก”
(2) สุ (ธาตุ = เบียดเบียน) + อิส ปัจจัย, ลง ร อาคมระหว่าง สุ + อิส (สุ + ร + อิส), แปลง ส ที่ อิส เป็น ย (อิส > อิย)
: สุ + ร + อิส = สุริส > สุริย แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่เบียดเบียนความกลัวของสัตวโลกด้วยการกำจัดความมืด”
(3) สรฺ (ธาตุ = ไป, เป็นไป) + ย (ยะ) ปัจจัย, แปลง สรฺ เป็น สุริ
: สรฺ + ย = สรย > สุริย แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่โคจรเรื่อยไป”
“สุริย” (ปุงลิงค์) หมายถึง ดวงอาทิตย์ (the sun) ซึ่งนิยมทับศัพท์ว่า สุริยะ, สุริยา, สูรย์ ภาษาไทยใช้ว่า ตะวัน
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“สุริย-, สุริยะ : (คำนาม) พระอาทิตย์, ดวงตะวัน. (ป. สุริย; ส. สูรฺย); (คำที่ใช้ในโหราศาสตรฺ) ชื่อยาม ๑ ใน ๘ ยามในเวลากลางวัน. (ดู ยาม).”
(๒) “กนฺต”
อ่านว่า กัน-ตะ รากศัพท์มาจาก กมฺ (ธาตุ = ปรารถนา, รัก, ติดใจ) + ต ปัจจัย, แปลง มฺ ที่สุดธาตุกับ ต เป็น นฺต
: กมฺ + ต = กมฺต > กนฺต แปลตามศัพท์ว่า “ผู้อันบุคคลปรารถนาแล้ว”
“กนฺต” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –
(1) (เป็นคำวิเศษณ์) พึงใจ, น่ารัก, น่าเพลิดเพลิน (pleasant, lovely, enjoyable)
(2) (เป็นคำวิเศษณ์) เป็นที่รัก, เป็นคนโปรด, น่ารักหรือมีเสน่ห์ (beloved by, favourite of, charming)
(3) (เป็นคำนาม) คนที่เป็นที่รัก, สามี (the beloved one, the husband) ถ้าเป็นอิตถีลิงค์ เป็น “กนฺตา” (กัน-ตา) หมายถึง สตรีที่เป็นที่รัก, ภรรยา (the beloved one, the wife)
บาลี “กนฺต” สันสกฤตเป็น “กานฺต”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –
(สะกดตามต้นฉบับ)
“กานฺต : (คำวิเศษณ์) อันเปนที่พอใจ, อันต้องอารมณ์, น่ารัก, งาม; อันเป็นที่รัก; pleasing, agreeable; lovely, beautiful; dear, beloved; – (คำนาม) นามของฤษณ; จันทร์; สามี; ฤดูวสันต์; พลอยอันมีค่า; กานดา หรือ ชายา, สตรีอันเป็นที่รักหรือน่ารัก; เหล็ก; หญ้าฝรั่น; name of Krishṇa; the moon; a husband; spring; a precious stone; a wife; any belovedor lovely woman; iron; saffron.”
ในภาษาไทย ใช้ทั้ง “กันต์” แบบบาลี และ “กานต์” แบบสันสกฤต
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
(1) กันต์ ๑ : (คำกริยา) ตัด, โกน, เช่น เกศากันต์ (ตัดผม, โกนผม). (ป. กนฺต).
(2) กันต์ ๒ : (คำกริยา) ยินดี, พอใจ, เช่น สุนทรกันต์. (คำวิเศษณ์) น่าใคร่, น่าพอใจ, งดงาม. (ป. กนฺต, ส. กานฺต).
(3) กานต์ : (คำแบบ) (คำวิเศษณ์) เป็นที่รัก, โดยมากใช้เป็นส่วนท้ายของสมาส เช่น จันทรกานต์ เป็นที่รักของพระจันทร์ ได้แก่แก้วผลึกที่ถูกแสงจันทร์แล้วมีเหงื่อ, คู่กับ สูรยกานต์ เป็นที่รักของพระอาทิตย์ ได้แก่แก้วที่รวมแสงอาทิตย์ให้เกิดไฟได้. (ส.).
สุริย + กนฺต = สุริยกนฺต (สุ-ริ-ยะ-กัน-ตะ) แปลตามศัพท์ว่า “เป็นที่ปรารถนาแห่งดวงตะวัน”
บาลี “สุริยกนฺต”
สันสกฤต “สูรยกานฺต”
ใช้ในภาษาไทยเป็น “สูรยกานต์”
อธิบายขยายความ :
ความหมายของ “สูรยกานต์” ในสันสกฤตดังที่แสดงไว้ข้างต้น คือ มณี, แก้ว; a gem, a crystal ดังนั้น “สูรยกานต์” ในคำเดิมจึงหมายถึงมณีชนิดหนึ่ง
คัมภีร์มิลินทปัญหา ตอนมหาภูมิจลนปาตุภาวปัญหา แสดงรายชื่อแก้วมณีชนิดต่างๆ มีแก้วชื่อ “สุริยกนฺต” รวมอยู่ด้วย ข้อความเป็นดังนี้ –
…………..
ยถา มหาราช มหิยา พหู วิวิธมณโย วิชฺชนฺติ ฯ ตํ ยถา อินฺทนีโล มหานีโล โชติรโส เวฑุริโย อุมฺมารปุปฺโผ มโนหโร สุริยกนฺโต จนฺทกนฺโต วชิโร กชฺโชปกฺกมโก ปุสฺสราโค โลหิตงฺโค มสารคลฺโลติ เอเต สพฺเพ อติกฺกมฺม จกฺกวตฺติมณิ อคฺคมกฺขายติ จกฺกวตฺติมณิ มหาราช สมนฺตา โยชนํ โอภาเสน ผรติ ฯ เอวเมว โข มหาราช …
…………..
คัมภีร์มิลินทปัญหาแปลฉบับหนึ่ง แปลไว้ดังนี้ –
…………..
มหาราช ดูรานะบพิตรพระราชสมภาร ปานดุจแก้วทั้งหลายมีประการต่าง ๆ ในพื้นแผ่นดินนี้ คือ อินทนิล และมหานิล และโชติรส แก้วไพฑูรย์ แก้วอุมมารบุปผา แก้วมโนหรา แก้วสุริยกันต์ แก้วจันทกันต์ แก้ววิเชียร แก้วบุษราคัม แก้วแดง แก้วลาย แก้วทั้งหลายนี้จะมีรัศมีดีขึ้นไปกว่าแก้วมณีของบรมจักรพรรดิราชหามิได้ ตกว่าแก้วมณีแห่งสมเด็จบรมจักรพรรดิราชนี้มีรัศมีแผ่ไปโดยรอบคอบสว่างไปโยชน์หนึ่ง แก้วทั้งหลายจึงไม่ดียิ่งกว่าจักรวรรดิมณี ความนี้จะเปรียบฉันใด ทานคนทั้งหลายซึ่งให้นั้นจะได้มีคุณเท่ากันกับทานพระเวสสันดรนี้ไม่มี เปรียบดุจมณีทั้งหลายในพื้นปฐพีอันจะดีล่วงไปจากจักรวรรดิรัตนะไม่มี หามิได้ …
…………..
หนังสือ “คำศัพท์ที่เกี่ยวเนื่องกับงานพระราชพิธีพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช” กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม จัดพิมพ์เผยแพร่ อธิบายคำว่า “ศิลาหน้าเพลิง” กล่าวถึง “พระแว่นสูรยกานต์” มีข้อความดังนี้ –
…………..
ศิลาหน้าเพลิง
คือ หินเหล็กไฟ ที่ใช้เหล็กสับกับหินให้เกิดประกายไฟ โดยมีดินปะทุเป็นเชื้อให้ติดไฟง่าย แล้วทรงจุดเทียนพระราชทานแก่เจ้าพนักงาน หากแต่การใช้หินเหล็กไฟไม่สะดวก ในสมัยต่อมาพระมหากษัตริย์จึงทรงใช้พระแว่นสูรยกานต์ส่องกับแสงอาทิตย์ให้เกิดไฟ แล้วจึงนำเอาเพลิงนั้นจุดถวายพระเพลิงพระบรมศพหรือพระศพ ซึ่งสันนิษฐานว่า การจุดเพลิงด้วยวิธีการดังกล่าวเป็นวิธีเดียวกับการจุดเพลิงไฟฟ้าเพื่อถวายพระเพลิงพระบรมศพสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศที่ปรากฏในคำให้การขุนหลวงหาวัด ซึ่งธรรมเนียมดังกล่าวยังคงปฏิบัติสืบมาในการถวายพระเพลิงเจ้านาย ดังในคราวถวายพระเพลิงพระบรมศพสมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชทรงส่องพลังความร้อนจากแสงอาทิตย์ด้วยพระแว่นสูรยกานต์แล้วให้เจ้าพนักงานตั้งแต่งมณฑปสำหรับเลี้ยงเพลิงไว้ แล้วเชิญมายังพระเมรุมาศ ในปัจจุบันทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้นำไฟที่เกิดจากพระแว่นสูรยกานต์ไปจุดเลี้ยงไว้ที่พระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม เมื่อมีผู้มาขอไฟพระราชทานจะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เจ้าพนักงานสำนักพระราชวังเชิญ “ไฟหลวง” มาพระราชทานเพลิงศพผู้นั้นต่อไป
…………..
“พระแว่นสูรยกานต์” คืออะไร ได้ความเท่าที่จะพึงหาได้ดังแสดงมา
“พระแว่นสูรยกานต์” รูปร่างเป็นอย่างไร ยังหารูปมาให้ดูไม่ได้
อนึ่ง ใคร่กระซิบบอกนักเรียนบาลีว่า รายชื่อแก้วมณีตามคัมภีร์มิลินทปัญหาดังที่นำมาแสดงข้างต้นนั้นมี 13 ชนิด แต่มิลินทฉบับแปลที่นำมาแสดงแปลไว้ 12 ชนิด ตกไปชนิดหนึ่ง แก้วมณีที่ตกไปคือแก้วอะไร ขอแรงช่วยกันสอบทานดูเถิด
เรียนบาลีไม่ควรรู้แต่ภาษาบาลีอย่างเดียว
…………..
ดูก่อนภราดา!
: มีดวงตะวันก็หาวิธีจุดไฟได้
: มีปัญญาอยู่ในหัวใจ ก็จงหาทางไปพระนฤพานให้เจอ
#บาลีวันละคำ (3,485)
27-12-64
…………………………….