กบฏ – ขบถ (บาลีวันละคำ 354)
กบฏ – ขบถ
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2542 บอกไว้ว่า
“กบฏ : ประทุษร้ายต่อทางอาณาจักร, ทรยศ; การประทุษร้ายต่อทางอาณาจักร, ความทรยศ; ผู้ประทุษร้ายต่อทางอาณาจักร, ผู้ทรยศ, ขบถ ก็ว่า”
และบอกไว้อีกว่า ภาษาสันสกฤตมีคำว่า “กปฏ” แปลว่า ความคด, ความโกง
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า “กปฏ” (กะ-ปะ-ตะ) = มายา, ความโกง, การล่อลวงหรือตลบตะแลง
พจนานุกรมเพื่อการศึกษาพุทธศาสน์ ชุด ศัพท์วิเคราะห์ ของพระธรรมกิตติวงศ์ (ทองดี สุรเตโช ป.ธ.๙, ราชบัณฑิต) มีคำว่า “กปฏ” (กะ-ปะ-ตะ) แปลว่า กบฏ, ขบถ, ความคดโกง. แสดงกระบวนการทางไวยากรณ์ว่า กุจฺฉิเตน อากาเรน ปฏตีติ กปโฏ = ภาวะที่เป็นไปด้วยอาการอันน่าเกลียด คือไม่ตรง ชื่อว่า “กปฏ”
ประกอบศัพท์ขึ้นจาก กุ บทหน้า ปฏ ธาตุ ในความหมายว่าไป, เป็นไป แปลง กุ เป็น กา รัสสะ อา เป็น อ : กุ > กา > ก + ปฏ = กปฏ
พจนานุกรมไทย-อังกฤษ ของ สอ เสถบุตร แปลคำว่า “ขบถ” เป็นภาษาอังกฤษว่า rebellion
พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล rebel เป็นบาลีว่า
– ทามริก (ทา-มะ-ริ-กะ) = ผู้ก่อการร้าย
– กุมนฺตก (กุ-มัน-ตะ-กะ) = ผู้คิดร้าย
– ราชทุพฺภี (รา-ชะ-ทุบ-พี) = ผู้ประทุษร้ายแผ่นดิน
ไม่มีคำแปลเป็นบาลีว่า กปฏ
คำว่า “ทามริก” และ “ราชทุพฺภี” มีใช้ในคัมภีร์ แต่ “กุมนฺตก” และ “กปฏ” ยังไม่พบว่ามีใช้ในคัมภีร์
สรุปได้ในระดับหนึ่งว่า “กบฏ” น่าจะมาจากบาลีสันสกฤตว่า “กปฏ” ไทยเราเอามาเขียนอีกรูปหนึ่งว่า “ขบถ” (ก – ฏ ปฏัก, ข – ถ ถุง)
: มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโก = คนขบถต่อเพื่อน เลวสุดๆ
…………………
(สังหรณานุสังหรณกรรมตามมันทปัญญา โดยอัชเฌสนาพจน์ของพระคุณท่านอาทิตฺตเมธี ภิกฺขุ)
บาลีวันละคำ (354)
1-5-56
อาทิตฺตเมธี ภิกฺขุ ร้องขอเมื่อ ๙ มี.ค.๕๖
กบฏ
[กะบด] ก. ประทุษร้ายต่อทางอาณาจักร, ทรยศ.น. การประทุษร้ายต่อทางอาณาจักร, ความทรยศ; ผู้ประทุษร้ายต่อทางอาณาจักร, ผู้ทรยศ, ขบถ ก็ว่า; (กฎ) ชื่อความผิดอาญาฐานกระทําความผิดต่อความมั่นคงของรัฐภายในราชอาณาจักร โดยใช้กําลังประทุษร้ายหรือขู่เข็ญว่าจะใช้กําลังประทุษร้ายเพื่อล้มล้างหรือเปลี่ยนแปลงรัฐธรรมนูญ หรือล้มล้างอํานาจนิติบัญญัติ อํานาจบริหาร หรืออํานาจตุลาการ หรือแบ่งแยกราชอาณาจักร หรือยึดอํานาจปกครองในส่วนใดส่วนหนึ่งแห่งราชอาณาจักร เรียกว่า ความผิดฐานเป็นกบฏ. (ส. กปฏ ว่า ความคด, ความโกง).
ขบถ
[ขะบด] ก. ประทุษร้ายต่อทางอาณาจักร, ทรยศ.น. การประทุษร้ายต่อทางอาณาจักร, ความทรยศ; ผู้ประทุษร้ายต่อทางอาณาจักร, ผู้ทรยศ, กบฏ ก็ว่า.
กปฏ = กบฏ, ขบถ, ความคดโกง (ศัพท์วิเคราะห์)
กุจฺฉิเตน อากาเรน ปฏตีติ กปโฏ ภาวะที่เป็นไปด้วยอาการอันน่าเกลียด คือไม่ตรง
กุ บทหน้า ปฏ ธาตุ ในความหมายว่าไป, เป็นไป แปลง กุ เป็น กา รัสสะ อา เป็น อ
ปฏ ธาตุ เป็นไปในอรรถหลายอย่าง คือ คติยํ = ไป, ถึง. วิภาชเน = จำแนก. ญาเณ = รู้. ทิตฺติยํ = สว่าง, รุ่งเรือง. เวฐเน = พัน, รัด
กปฏ (สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน)
น.อุปธิ, มายา, ความโกง, การล่อลวงหรือตลบตะแลง
fraud, deceit, cheat, circumvention
อุปธิ = ความโกง, ความตลบตะแลง
circumvention = ตีวงกั้น, ใช้อุบายกำจัด, ใช้อุบายดัก
ขบถ = rebellion (สอ เสถบุตร)
rebel = ทามริก, กุมนฺตก, ราชทุพฺภี
ศัพท์กิริยา เป็น ทุพฺภติ, กุมนฺเตติ
rebellious ทามริก, ทุพฺภก, ทุพฺพจ