ดุม กำ กง (บาลีวันละคำ 3,538)

ดุม กำ กง

อาศัยล้อเกวียนไปเรียนบาลี

เป็นคำไทย อ่านตรงตามรูปคำ ดุม – กำ – กง

(๑) “ดุม”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“ดุม ๑ : (คำนาม) ส่วนกลางของล้อเกวียนหรือล้อรถที่มีรูสำหรับสอดเพลา.”

“ดุม” ตามความหมายนี้ บาลีใช้ศัพท์ว่า “นาภิ” (-ภิ สระ อิ, แต่ที่เป็น “นาภี” ก็มี)

“นาภิ” รากศัพท์มาจาก นภฺ (ธาตุ = เบียดเบียน) + อิ ปัจจัย, ทีฆะ อ (ที่ น-) เป็น อา

: นภฺ >นาภ + อิ = นาภิ (อิตถีลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า –

(1) “ชิ้นส่วนที่เบียดเพลา” หมายถึง ดุมล้อ หรือแกนกลางของล้อรถ 

(2) “อวัยวะที่เหมือนกับดุมล้อ” คืออยู่ตรงกลางเหมือนกัน หมายถึง สะดือ

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “นาภิ” เป็นภาษาอังกฤษว่า –

(1) the navel = สะดือ 

(2) the nave of a wheel = ดุมล้อ

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2542 บอกไว้ว่า –

“นาภิ, นาภี ๑ : (คำนาม) สะดือ, ราชาศัพท์ใช้ว่า พระนาภี, เช่น พระพุทธรูปส่วนสูงวัดจากพระบาทถึงพระนาภี, ท้อง เช่น ประชวรพระนาภี; ดุมเกวียน, ดุมรถ; ศูนย์กลาง. (ป., ส.).”

ต่อมา พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 ตัดความหมายที่ว่า ดุมเกวียน, ดุมรถ ออกไป และแก้ไขบทนิยามเป็นดังนี้ –

“นาภิ, นาภี ๑ : (คำนาม) สะดือ, ราชาศัพท์ใช้ว่า พระนาภี, เช่น พระพุทธรูปส่วนสูงวัดจากพระบาทถึงพระนาภี, ท้อง เช่น ประชวรพระนาภี; ศูนย์กลาง เช่น อันไพโรจรูจี ในนาภีพสุธา (นันโท). (ป., ส.).”

บาลี “นาภิ” “นาภี” สันสกฤตก็มีทั้ง “นาภิ” และ “นาภี”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“นาภิ, นาภี : (คำนาม) มัธยภาคแห่งล้อ, ดุมล้อรถ; กัสตูรี, มฤคนาภิ, คันธธูลิ (แผลงจาก– คันธธุลี), ชะมด; สะดือ; อธิราช, มหาราช, อธีศวร, พระเจ้าอยู่หัว, ไทเหนือว่า–‘เจ้าเหนือหัว’, พระราชา, นฤบดี; กษัตริย์หรือฮินดูผู้วงศ์วานกษัตริย์ชาตินักรบ; บุตรของปริยวฺรต ชาติ, วงศ์; the nave of a wheel; musk; the navel; an emperor, a sovereign, a paramount lord, a king, a chief; a Kshatriya or Hindū of the regal and military tribe; a race, a family.”

(๒) “กำ” 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“กำ ๒ : (คำนาม) ซี่ล้อรถหรือเกวียน.”

“กำ” ตามความหมายนี้ บาลีใช้ศัพท์ว่า “อร” (อะ-ระ) รากศัพท์มาจาก อรฺ (ธาตุ = ไป) + อ (อะ) ปัจจัย

: อรฺ + อ = อร (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งเป็นเครื่องแล่นไปได้แห่งรถ” หมายถึง ซี่ล้อรถหรือเกวียน (the spoke of a wheel)

(๓) “กง” 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“กง ๒ : (คำนาม) วง, ส่วนรอบของล้อเกวียนหรือล้อรถม้าเป็นต้น, …”

“กง” ตามความหมายนี้ บาลีใช้ศัพท์ว่า “เนมิ” (เน-มิ) รากศัพท์มาจาก นิ (ธาตุ = นำไป) + มิ ปัจจัย, แผลง อิ ที่ นิ เป็น เอ (นิ > เน)

: นิ + มิ = นิมิ > เนมิ (อิตถีลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ชิ้นส่วนที่นำล้อไป” หมายถึง เส้นรอบวงของดุมล้อรถ, วง, กรอบ, ขอบ (the circumference of a wheel, circumference, rim, edge) 

สรุปว่า – 

“ดุม” เป็นคำไทย ใช้เรียก “ส่วนกลางของล้อเกวียนหรือล้อรถที่มีรูสำหรับสอดเพลา” คำบาลีว่า “นาภิ” หรือ “นาภี”

“กำ” เป็นคำไทย ใช้เรียก “ซี่ล้อรถหรือเกวียน” คำบาลีว่า “อร” (อะ-ระ)

“กง” เป็นคำไทย ใช้เรียก “ส่วนรอบของล้อเกวียน” คำบาลีว่า “เนมิ” (เน-มิ)

คนเก่า เมื่อพูดว่า “ดุม กำ กง” จะรู้กันทันทีว่าหมายถึงส่วนไหนของล้อเกวียน 

เชื่อว่า 3 คำนี้ คนสมัยใหม่ไม่รู้จัก

แถมให้อีกคำหนึ่ง คือ “เกวียน”

“เกวียน” อ่านว่า เกฺวียน กฺว ควบ ไม่ใช่ เก-วี-ยน แต่ออกเสียงเหมือน เวียน มี ก อยู่หน้า ว 

ลองออกเสียงว่า กะ-เวียน แล้วออกเสียงเร็วๆ ลดเสียง กะ ให้แผ่วลง จน ก ไปควบอยู่กับ ว ก็จะได้เสียงคำว่า “เกวียน”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“เกวียน : (คำนาม) ยานชนิดหนึ่ง มีล้อ ๒ ล้อ ใช้ควายหรือวัวเทียม, ลักษณนามว่า เล่ม; …”

“เกวียน” ตามความหมายนี้ บาลีใช้ศัพท์ว่า “สกฏ” (สะ-กะ-ตะ) รากศัพท์มาจาก –

(1) สกฺ (ธาตุ = อาจ, สามารถ) + อฏ ปัจจัย

: สกฺ + อฏ = สกฏ แปลตามศัพท์ว่า “ยานที่สามารถนำภาระไปได้” 

(2) สม (ราบเรียบ, เสมอ) + กฏฺ (ธาตุ = ไป) + อ (อะ) ปัจจัย, ลบ ม ที่บทหน้า (สม > ส)

: สม + กฏฺ = สมกฏฺ + อ = สมกฏ > สกฏ แปลตามศัพท์ว่า “ยานที่ไปบนภูมิภาคที่เรียบ” 

“สกฏ” (ปุงลิงค์) หมายถึง เกวียน 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “สกฏ” ว่า a cart, waggon; a cartload (รถ, เกวียน; ขนาดบรรทุกรถคันหนึ่ง) 

เชื่อว่าเด็กไทยสมัยใหม่ไม่รู้จัก “เกวียน” จริงๆ กันแล้ว นอกจากเกวียนในรูปถ่าย

ผู้เขียนบาลีวันละคำขอถือโอกาสใช้คำว่า “เกวียน” ชวนกันไปเรียนบาลี และแนะนำให้รู้จักเกวียนไปในตัว

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ไทยบอกไทยให้รู้จักเกวียน ถ้าไม่ฟัง

: วันหนึ่งคงต้องให้ฝรั่งมาบอกไทย

#บาลีวันละคำ (3,538)

18-2-65 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย