บุณมี (บาลีวันละคำ 3,623)
บุณมี
วันที่ดวงจันทร์เต็มดวง
คำนี้ เชื่อว่าทุกคนจะต้องอ่านว่า บุน-มี และบางทีบางคนอาจจะเข้าใจว่าเขียนผิด คำถูกคือ บุญมี
“บุณมี” ณ เณร สะกด ถูกต้องแล้ว และอ่านว่า บุน-นะ-มี ไม่ใช่ บุน-มี
“บุณมี” เขียนแบบบาลีเป็น “ปุณฺณมี” อ่านว่า ปุน-นะ-มี รากศัพท์มาจาก ปุณฺณ + ม ปัจจัย + อี ปัจจัย
(๑) “ปุณฺณ” อ่านว่า ปุน-นะ รากศัพท์มาจาก ปุรฺ (ธาตุ = เต็ม) + ต ปัจจัย, แปลง รฺ ที่สุดธาตุกับ ต เป็น ณฺณ
: ปุรฺ + ต = ปุรต > ปุณฺณ แปลตามศัพท์ว่า “เต็มแล้ว” ใช้เป็นคำกริยาและคุณศัพท์ มีความหมายว่า เต็ม (full)
(๒) ปุณฺณ + ม ปัจจัย
: ปุณฺณ + ม = ปุณฺณม (ปุน-นะ-มะ) (คุณศัพท์) แปลตามศัพท์ว่า “เป็นที่เต็ม”
(๓) ปุณฺณม + อี ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์
: ปุณฺณม + อี = ปุณฺณมี (ปุน-นะ-มี) (คุณศัพท์) แปลตามศัพท์ว่า “ดิถีเป็นที่เต็ม”
เขียนเต็มรูปเป็น “ปุณฺณมี ติถี” (ปุน-นะ-มี ติ-ถี) เป็นคำบาลี 2 คำ คือ “ปุณฺณมี” คำหนึ่ง “ติถี” (แปลว่า “วัน”) อีกคำหนึ่ง
เพราะ “ปุณฺณม” เป็นคำขยาย “ติถี” (บาลีไวยากรณ์เรียกว่าเป็น “วิเสสนะ”) “ติถี” เป็นอิตถีลิงค์ ตามกฎไวยากรณ์กำหนดว่า คำที่เป็นวิเสสนะจะต้องมีลิงค์ วจนะ วิภัตติ เหมือนคำที่ตนขยาย ดังนั้น “ปุณฺณม” จึงต้องลง อี ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์เพื่อให้มีลิงค์ตรงกับ “ติถี”
: ปุณฺณม + อี จึงเป็น “ปุณฺณมี”
เมื่อเป็นที่รู้กันว่า “ปุณฺณมี” เป็นคำขยาย “ติถี” ดังนั้น แม้ไม่ได้เขียนคำว่า “ติถี” กำกับไว้ด้วย ก็แปล “ปุณฺณมี” ว่า “ดิถีเป็นที่เต็ม” ได้
“ดิถีเป็นที่เต็ม” หมายถึง วันที่ดวงจันทร์เต็มดวง คือที่เราเรียกกันว่า “วันเพ็ญ”
“ปุณฺณมี” ใช้ในภาษาไทย แผลง ป ปลา เป็น บ ใบไม้ และตัดตัวสะกดออกตัวหนึ่ง จึงเป็น “บุณมี”
และเพราะคำเดิมในบาลีอ่านว่า ปุน-นะ-มี เมื่อสะกดในคำไทยเป็น “บุณมี” ก็จึงต้องอ่านว่า บุน-นะ-มี คือมี -นะ- อีกพยางค์ตามการอ่านในคำเดิม
คนที่เรียนบาลีจะรู้หลักข้อนี้
นี่คืออานิสงส์อย่างหนึ่งของการเรียนบาลี
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“บุณมี [บุนนะมี] : (คำนาม) วันเพ็ญ. (ป. ปุณฺณมี; ส. ปูรฺณมี).”
ขยายความแถม :
คำว่า “บุณมี” เมื่อไปประสมกับคำว่า “วิศาข” หรือ “วิสาข” หรือ “อาสาฬห” หรือ “มาฆ” อันเป็นวันสำคัญทางพระพุทธศาสนา อาจสะกดเป็น “-บุรณมี” หรือ “-ปุรณมี” หรือ “-ปุณมี” ก็ได้ ดังที่เขียนกันว่า วิศาขบุรณมี วิศาขปุรณมี วิสาขบุณมี วิสาขบูรณมี วิสาขปุณมี วิสาขปุรณมี เป็นต้น
แต่ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บไว้คำเดียวคือ “บุณมี” รูปคำอื่นๆ (บุรณมี ปุรณมี ปุณมี) ไม่ได้เก็บไว้
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ดวงจันทร์ เต็มได้เป็นบางวัน
: แต่บุญ ทำให้เต็มได้ทุกวัน
#บาลีวันละคำ (3,623)
14-5-65
…………………………….
…………………………….