อุษาคเนย์ (บาลีวันละคำ 3,633)

อุษาคเนย์

คำสันสกฤต ฝรั่งคิด ไทยใช้

อ่านว่า อุ-สา-คะ-เน

แยกศัพท์เป็น อุษา + อาคเนย์

(๑) “อุษา” 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“อุษา : (คำนาม) แสงเงินแสงทอง, เช้าตรู่, รุ่งเช้า. (ส.).”

พจนานุกรมฯ บอกว่า “อุษา” เป็นคำสันสกฤต

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

(1) อุษ, อุษา : (คำนาม) เช้าตรู่, รุ่งแจ้ง, แสงทองส่องฟ้า (คำว่า – ‘รุ่งฟ้า’ ก็มีนัยไม่ไกลกัน), อรุโณทัย, ทินมุข, อุษัส, วิภาต, ประกาศ; early, morning, dawn, day break, break of day.

(2) อุษ, อุษา, อุขา : (คำนาม) ชายผู้หนักในกาม; โค; การไหม้, การเผา; ชายาของอนิรุทธ; ค่ำ, คืน, ราตรีกาล; หม้อ; ที่สุดของคืนหรือวัน; a libidinous man; a cow; burning, scorching; the wife of Aniruddha; night, night-time; a pot; the end of day or night.

ตามรูปคำ “อุษา” ในสันสกฤตควรจะตรงกับ “อุสา” ในบาลี ผู้เขียนบาลีวันละคำยังค้นไม่พบคำว่า “อุสา” ในคัมภีร์บาลีที่หมายถึง เช้าตรู่, รุ่งแจ้ง, แสงทองส่องฟ้า ท่านผู้ใดพบ ขอความกรุณานำมาเสนอเพื่อเป็นองค์ความรู้ร่วมกัน จะเป็นพระคุณอย่างยิ่ง

(๒) “อาคเนย์” 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“อาคเนย์ : (คำนาม) ทิศตะวันออกเฉียงใต้. (ส. อาคฺเนย ว่า ทิศที่พระอัคนีรักษา).”

พจนานุกรมฯ บอกว่า “อาคเนย์” เป็นคำสันสกฤต

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน มีคำว่า “อาคฺเนย” บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“อาคฺเนย : (คำวิเศษณ์) อันเปนสัมพันธินแก่อัคนิเทพ; belonging to the fire-god; – น. โลหิต; เนยใส; ชายาของอัคนิเทพ; ทิศตวันออกเฉียงเหนือ, ซึ่งอัคนิเทพประจำอยู่; blood; ghee or boiled butter; wife of Agnideva; the south-east quarter, of which Agnideva is the regent.”

ในคำอธิบายกล่าวถึง “อัคนิเทพ” คือเทพเจ้าแห่งไฟ “อัคนิ” หรือ “อัคนี” ตรงกับ “อคฺคิ” ในบาลี

“อคฺคิ” อ่านว่า อัก-คิ รากศัพท์มาจาก อคฺคฺ (ธาตุ = ไปคด) + อิ ปัจจัย

: อคฺคฺ + อิ = อคฺคิ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ไปคด” (คือวูบวาบๆ คดไปคดมา) 

“อคฺคิ” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ – 

(1) ไฟ, เปลวไฟ, ประกาย; เพลิง (fire, flames, sparks; conflagration)

(2) ไฟบูชายัญ (the sacrificial fire) 

(3) ไฟที่เผา, ไฟที่ทำลาย, ความรู้สึกเร่าร้อน (the fire of burning, consuming, feverish sensations) 

บาลี “อคฺคิ” สันสกฤตเป็น “อคฺนิ” 

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

“อคฺนิ : (คำนาม) ไฟ; fire.”

ในภาษาไทย ใช้เป็น “อัคนิ” และ “อัคนี” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อัคนิ, อัคนี : (คำนาม) ไฟ; ชื่อเทพแห่งไฟ. (ส. อคฺนิ; ป. อคฺคิ).”

ถ้าจะลากเข้าบาลี อคฺคิ + อนิย ปัจจัย ลบสระหน้า คือ อิ ที่ –คิ (อคฺคิ > อคฺค), แผลง อิ ที่ อนิย เป็น เอ แล้วซ้อน ยฺ

: อคฺคิ > อคฺค + อนิย = อคฺคนิย > อคฺคเนย > อคฺคเนยฺย แปลตามศัพท์ว่า “อันเกี่ยวข้องกับไฟ” 

คำว่า “อคฺคเนยฺย” ยังไม่พบในคัมภีร์บาลี ที่แสดงรากศัพท์มานี้เป็นการแสดงโดยอัตโนมติ นักเรียนบาลีท่านใดไม่เห็นด้วย ขอเชิญร่วมแสดงความคิดเห็นได้เต็มที่ เพื่อหาข้อยุติที่ถูกต้องต่อไป

อธิบายโดยอัตโนมติว่า บาลี “อคฺคเนยฺย” สันสกฤตเป็น “อาคฺเนย” ใช้ในภาษาไทยเป็น “อาคเนย์” (ดูข้างต้น)

อุษา + อาคเนย์ = อุษาคเนย์ 

ขยายความ :

“อุษาคเนย์” หมายถึงอะไร เป็นมาอย่างไร มีหลักฐานแสดงไว้ดังนี้ –

…………..

          อุษาคเนย์ เป็นชื่อที่คุณไมเคิล ไรท์ ผูกขึ้นจากภาษาบาลี-สันสกฤต ตั้งใจจะหมายถึงเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

          เพื่อใช้แทนคำว่าเอเชียอาคเนย์ ซึ่งหัวมังกุ ท้ายมังกร เพราะเอเชียเป็นคำฝรั่งได้จากคำบาลี-สันสกฤต อุษา (เช้าตรู่, ตะวันออก) กับ อาคเนย์ (ทิศตะวันออกเฉียงใต้)

          ทั้งนี้โดยไม่มีเจตนาสร้างศัพท์บัญญัติขึ้นใหม่ให้วงการใดๆ แค่ผูกคำใช้เองในข้อเขียนของเขาเองที่ลงพิมพ์เฉพาะนิตยสารรายเดือนศิลปวัฒนธรรม ช่วงเริ่มต้นราว 30 กว่าปีมาแล้วเท่านั้น ซึ่งตอนนั้นกระจอกงอกง่อยมากๆ

          ครั้นนานไปมีบางคนชอบคำนี้ว่ามีวรรณศิลป์ ไพเราะดี จึงใช้เขียนแทนเอเชียอาคเนย์จะได้ไม่จำเจ ก็แค่นั้นเอง ซึ่งใครชอบก็ใช้ ไม่ชอบก็ไม่ใช้ ถือเป็นเรื่องปกติธรรมดา อย่างมีเสรีทางภาษา

          แต่มีครูบาอาจารย์บางสถาบันออกอาการ ผู้พิทักษ์ภาษา “ไทยไท้ยไทย” ใจแคบ นอกจากตัวเองไม่ชอบแล้ว ยังบังคับคนอื่นให้ไม่ชอบโดยประกาศห้ามนักศึกษาใช้คำนี้ด้วย

          ตอนนั้นผมเป็นบรรณาธิการศิลปวัฒนธรรม จึงรู้เห็นเป็นใจกับความเป็นมาของคำว่าอุษาคเนย์ แล้วยินดีที่คุณไมเคิล ไรท์ ใช้คำนี้ในข้อเขียน จนเขาถึงแก่มรณกรรมไป ก็ยังมีคนจำนวนหนึ่งชื่นชมใช้ด้วยความเคารพผู้สร้างสรรค์ศัพท์วรรณศิลป์คำนี้ขึ้นมา

… … …

จากเรื่อง: อุษาคเนย์ เอเชียตะวันออกเฉียงใต้

มติชนรายวัน ฉบับประจำวันอังคารที่ 4 กันยายน 2555

…………..

ดูก่อนภราดา!

: วันวาน ฝรั่งคิดคำไทยให้คนไทยใช้

: วันหน้า ฝรั่งจะมาสอนภาษาไทยให้คนไทย

: วันนี้ คนไทยกำลังทิ้งภาษาไทยไปชื่นชมภาษาฝรั่ง

: ถ้าไม่ตื่นตั้งแต่เดี๋ยวนี้ อีกไม่เกินสามร้อยปีจะไม่มีประเทศไทย

#บาลีวันละคำ (3,633)

24-5-65 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….