สมาทาน (บาลีวันละคำ 3,637)
สมาทาน
หญ้าปากคอกอีกคำหนึ่ง
อ่านว่า สะ-มา-ทาน
รากศัพท์มาจาก สํ + อา + ทาน
(๑) “สํ”
อ่านว่า สัง เป็นคำจำพวก “อุปสรรค” ในบาลีมีคำ “อุปสรรค” ประมาณ 20 คำ
คำ “อุปสรรค” มีความหมายอย่างไร พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“อุปสรรค : (คำนาม) … คำสำหรับใช้เติมข้างหน้าคำนามหรือคำกริยาที่เป็นรูปคำบาลีหรือสันสกฤตให้มีความหมายแผกเพี้ยนไปจากเดิม หรือมีความหมายตรงข้ามกับความหมายเดิมเป็นต้น และถือเป็นคำเดียวกับคำนามหรือคำกริยานั้น เพราะตามปรกติจะไม่ใช้ตามลำพัง เช่น วัฒน์ = เจริญ อภิวัฒน์ = เจริญยิ่ง ปักษ์ = ฝ่ายปฏิปักษ์ = ฝ่ายตรงข้าม, ข้าศึก, ศัตรู.”
คำว่า “สํ” นักเรียนบาลีท่องจำว่า “สํ = พร้อม, กับ, ดี” ใช้ในความหมายว่า พร้อมกัน, ร่วมกัน มักแปลงรูปเป็นอย่างอื่น เช่นในที่นี้แปลงนิคหิตเป็น ม : สํ > สม
(๒) “อา”
เป็นคำจำพวกอุปสรรค นักเรียนบาลีท่องจำว่า “อา = ทั่ว, ยิ่ง, กลับความ”
ในที่นี้ “อา” ใช้ในความหมาย “กลับความ” เช่น –
“คม” แปลว่า “ไป”
“อาคม” กลับความ แปลว่า “มา”
ในที่นี้ “ทาน” แปลว่า “ให้”
“อาทาน” กลับความ แปลว่า “เอา” คือ รับเอา ถือเอา
(๓) “ทาน”
อ่านแบบบาลีว่า ทา-นะ รากศัพท์มาจาก ทา (ธาตุ = ให้) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ)
: ทา + ยุ > อน = ทาน (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “การให้” “สิ่งของสำหรับให้”
“ทาน” ในบาลีใช้ในความหมายว่า –
(1) การให้, ยกมอบแก่ผู้อื่น, ให้ของที่ควรให้ แก่คนที่ควรให้ เพื่อประโยชน์แก่เขา, สละให้ปันสิ่งของของตนเพื่อประโยชน์แก่ผู้อื่น
(2) สิ่งที่ให้, ทรัพย์สินสิ่งของที่มอบให้หรือแจกออกไป
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ทาน” ว่า giving, dealing out, gift; almsgiving, liberality, munificence (การให้, การแจกให้, ของขวัญ; การให้ทาน, การมีใจคอกว้างขวาง)
“ทาน” ใช้ในรูปเดียวกันทั้งบาลีและสันสกฤต
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –
(สะกดตามต้นฉบับ)
“ทาน : (คำนาม) ‘ทาน’, การให้, การบริจาค; มันเหลวซึ่งเยิ้มออกจากขมับช้างตกน้ำมัน; การอุปถัมภ์, การบำรุง; วิศุทธิ, นิรมลีกรณ์; การตัด, การแบ่ง; ทักษิณา, ของถวาย, ของให้เปนพิเศษ; การตี, การเฆาะ; อรัณยมธุ, น้ำผึ้งป่า; giving, gift, donation; fluid that flows from the temples of an elephant in rut; nourishing, cherishing; a present, a special gift; striking, beating; wild honey.”
พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต ขยายความคำว่า “ทาน” ไว้ว่า –
“ทาน : การให้, ยกมอบแก่ผู้อื่น, ให้ของที่ควรให้ แก่คนที่ควรให้ เพื่อประโยชน์แก่เขา, สละให้ปันสิ่งของของตนเพื่อประโยชน์แก่ผู้อื่น; สิ่งที่ให้, ทรัพย์สินสิ่งของที่มอบให้หรือแจกออกไป;
ทาน 2 คือ
1. อามิสทาน ให้สิ่งของ
2. ธรรมทาน ให้ธรรม;
ทาน 2 อีกหมวดหนึ่ง คือ
1. สังฆทาน ให้แก่สงฆ์ หรือให้เพื่อส่วนรวม
2. ปาฏิบุคลิกทาน ให้เจาะจงแก่บุคคลผู้ใดผู้หนึ่งโดยเฉพาะ”
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ทาน ๑, ทาน– : (คำนาม) การให้, มักใช้ประกอบท้ายคำอื่น เช่น ธรรมทาน วิทยาทาน; สิ่งที่ให้ มักหมายถึงเงินหรือสิ่งของที่คนให้แก่คนยากจน, เป็นธรรมข้อ ๑ ในสังคหวัตถุและทศพิธราชธรรม. (ดู สังคหวัตถุและทศพิธราชธรรม).”
การประสมคำ :
(๑) อา + ทาน = อาทาน
“อาทาน” ในบาลีมีความหมายว่า การถือเอา, การรวบเอา, การจับเอา, การยึดเอา (taking up, getting, grasping, seizing)
“อาทาน” ใช้ในความหมายโดยอุปมาหมายถึง การยึดถือ, การเกาะติดอยู่กับโลก, การยึดถือใน [โลกิยารมณ์] (appropriating, clinging to the world, seizing on [worldly objects])
“อาทาน” ยังใช้ในความหมายอื่นๆ อีก คือ –
(1) การกิน [อาหาร], การกินหญ้า (taking [food], pasturing)
(2) การรับเอา, การได้มา, การถือเอา, การยึดถือ (getting, acquiring, taking, seizing)
(3) ตัณหา (attachment, clinging)
(๒) สํ + อาทาน แปลงนิคหิตที่ สํ เป็น ม
: สํ > สม + อาทาน = สมาทาน บาลีอ่านว่า สะ-มา-ทา-นะ ใช้ในความหมายดังนี้ –
(1) ถือเอา, นำไป (taking, bringing)
(2) สมาทาน, กระทำ, ได้มา (taking upon oneself, undertaking, acquiring)
(3) ความตั้งใจ, การอธิษฐาน (resolution, vow)
ในภาษาไทย “สมาทาน” อ่านว่า สะ-มา-ทาน พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“สมาทาน : (คำกริยา) รับเอาถือเอาเป็นข้อปฏิบัติ เช่น สมาทานศีล. (ป., ส.).”
…………..
“สมาทาน” คำที่เรารู้สึกว่าคุ้นๆ ง่ายๆ แต่พอกระจายความหมายแต่ละส่วนประกอบออกไป ก็อาจจะไม่ง่ายอย่างที่คิด
บางคำก็ไม่ง่ายจริงๆ เช่น “สมาทานวิรัติ” แค่อ่านให้ถูกก็ไม่ง่ายแล้ว หมายถึงอะไร น่าศึกษาต่อไปอีก – อย่างนี้เป็นต้น
…………..
ดูก่อนภราดา!
: เรียนบาลีให้ถูกวิธี
: ก็คือเรียนวิธีปฏิบัติธรรม
#บาลีวันละคำ (3,637)
28-5-65
…………………………….
…………………………….