ดุลยพินิจ (บาลีวันละคำ 406)

ดุลยพินิจ

“ดุลย” บาลีเป็น “ตุลฺย” (ตุน-ลฺยะ เสียงตรงที่สุดคือออกเสียงว่า ตุน-เลียะ) แปลตามศัพท์ว่า ชั่ง, ประเมิน, พิจารณา, ใคร่ครวญ (ดูเพิ่มเติมที่คำว่า “สมดุล”)

พจน.42 บอกความหมายไว้ว่า เท่ากัน, เสมอกัน, ทัดเทียมกัน

“พินิจ” พจน.42 บอกคำแปลไว้ว่า พิจารณา, ตรวจตรา, เช่น เพ่งพินิจ

คำว่า “พินิจ” เขียนเป็น “วินิจ” ก็ได้ คำนี้น่าจะตัดมาจากบาลีว่า “วินิจฺฉย” (วิ-นิด-ฉะ-ยะ) ที่ใช้ในภาษาไทยว่า “วินิจฉัย” มีความหมายว่า ตัดสิน, ชี้ขาด; ไตร่ตรอง, ใคร่ครวญ

“วินิจฺฉย” สันสกฤตเป็น “วินิศฺจย”

คำที่มีความหมายคล้ายกันอีกคำหนึ่ง คือ “พินิศ” แปลว่า ดู, แลดู, เพ่งดู

“พินิศ” ก็น่าจะตัดมาจาก “วินิศฺจย” ในสันสกฤตนั่นเอง

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2542 บอกไว้ว่า

1 ดุลย- อ่านว่า ดุน-ละ-ยะ- ก็ได้ อ่านว่า ดุน-ยะ- ก็ได้

2 ดุลยพินิจ (มี ย ยักษ์) ก็ใช้ ดุลพินิจ (ไม่มี ย ยักษ์) ก็ใช้

3 ดุลยพินิจ – ดุลพินิจ เป็นคำนาม แปลว่า การวินิจฉัยที่เห็นสมควร

ถาม : “ดุลยพินิจ – วินิจฉัยที่เห็นสมควร” คืออย่างไร ?

ตอบ : คือวินิจฉัยให้เท่ากัน, เสมอกัน, ทัดเทียมกัน ตามเหตุที่สมควรแก่ผล ไม่ใช่เอียงไปเข้าข้างใดข้างหนึ่งด้วยอำนาจอคติ

: ดุลยพินิจ คือดาบอาญาสิทธิ์ของผู้มีอำนาจ

: ถ้าใช้ผิดก็จะกลับมาพิฆาตตัวผู้ใช้เอง

———————–

(เนื่องมาจากคำปรารภของ ผจญ จอจาน)

บาลีวันละคำ (406)

25-6-56

ดุลยพินิจ

(ผจญ จอจาน ๒๓ มิ.ย.๕๖)

วินิจฺฉย (ส.วินิศฺจย) (บาลี-อังกฤษ)

การวินิจฉัย, การแสดงความแตกต่าง, ความคิด, ความเห็น (ที่หนักแน่น); ความรู้ตลอด

ตุล, ตุลฺย = ดุล, ดุลย์, เสมอกัน, เท่ากัน (ศัพท์วิเคราะห์)

ตุลาย ตุลนาย สมฺมิโต สมํ มิเนตพฺโพติ ตุโล ภาวะอันเขากำหนดด้วยตาชั่ง

ตล บทหน้า อ ปัจจัย, ลง ย ปัจจัย ได้รูปเป็น ตุลฺโย บ้าง

วินิจฺฉย = การตัดสิน, การชี้ขาด

วินิจฺฉยนํ วินิจฺฉโย การตัดลงไปโดยวิเศษ

วิ + นิ บทหน้า ฉิ ธาตุ ในความหมายว่าตัด อ ปัจจัย แปลง อิ เป็น ย ซ้อน จ

วิวิเธน อากาเรน นิจฺฉยตีติ วินิจฺฉโย การตัดสินโดยอาการหลายอย่าง (เหมือน วิ.ต้น)

วิวิธํ นินฺนภาเวน นิจฺฉิโนติ อาโรเปตีติ วินิจฺฉโย การตัดสินโดยน้อมไปสู่วิธีต่างๆ (เหมือน วิ.ต้น)

ตุล (สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน)

ชั่ง. ตวง, วัด

ตุลฺย (คุณ.)

“ดุลย์” เหมือน, แม้น, คล้าย, เสมอภาค like, resembling, equal

ดุลย-

  [ดุนละยะ-, ดุนยะ-] ว. เท่ากัน, เสมอกัน, ทัดเทียมกัน. (ป., ส.).

ดุลยพินิจ

  น. การวินิจฉัยที่เห็นสมควร, ดุลพินิจ ก็ใช้.

ดุลยภาพ

  น. ความเท่ากัน, ความเสมอกัน.

ดุลพินิจ

  [ดุนละ-] น. การวินิจฉัยที่เห็นสมควร, ดุลยพินิจ ก็ใช้.

พินิจ

  ก. พิจารณา, ตรวจตรา, เช่น เพ่งพินิจ.

วินิจ

  ก. ตรวจตรา, พิจารณา.

วินิจฉัย

  ก. ตัดสิน, ชี้ขาด, เช่น เรื่องนี้วินิจฉัยได้ ๒ ทาง; ไตร่ตรอง, ใคร่ครวญ, เช่น คณะกรรมการขอเลื่อนเวลาออกไปอีกเพื่อวินิจฉัยปัญหาให้รอบคอบยิ่งขึ้น. (ป.).

พินิศ

  ก. ดู, แลดู, เพ่งดู.

พิศ ๑

  [พิด] ก. เพ่งดู, แลดูโดยถี่ถ้วน.

พิศดู

  [พิดสะดู] ก. พิจารณาดูให้รอบคอบ, พิจารณาดูให้ถี่ถ้วน.

ดูโพสในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย