หัตถบาส (บาลีวันละคำ 408)
หัตถบาส
อ่านว่า หัด-ถะ-บาด
บาลีเขียนว่า “หตฺถปาส” อ่านว่า หัด-ถะ-ปา-สะ ประกอบด้วย หตฺถ + ปาส
“หตฺถ” คำแปลที่คุ้นกันคือ “มือ” แต่ยังแปลว่า งวงช้าง, มวยผม, ชื่อมาตราวัดระยะ เท่ากับศอกหนึ่ง อีกด้วย
“ปาส” คำแปลที่คุ้นกันคือ “บ่วง” หมายถึง บ่วงแร้ว, กับดัก, เครื่องผูกรัด, โซ่ตรวน, มวยผม, รูลูกดุม
หตฺถ + ปาส = หตฺถปาส เขียนแบบไทยว่า “หัตถบาส” (-บาส ส เสือ ถ้าคำเดียวภาษาไทยเขียน “บาศ” ศ ศาลา) แปลตามศัพท์ว่า “บ่วงมือ” (แต่อาจแปลว่า “บ่วงที่มีระยะหนึ่งศอก” ก็ได้)
ความหมายกว้างๆ ของ “หัตถบาส” ก็คือ ระยะห่างพอยื่นมือไปจับได้ ความหมายนี้ฝรั่งแปล “หตฺถปาส” ว่า vicinity
“หัตถบาส” ใช้เกี่ยวกับวินัยของสงฆ์ มีความหมายว่า “ระยะระหว่างพระสงฆ์ที่นั่งทําสังฆกรรมหรือระหว่างพระภิกษุ สามเณร กับคฤหัสถ์ผู้ถวายของ ห่างกันไม่เกินศอกหนึ่ง” (พจน.42)
บางท่านเข้าใจว่า
– ในการรับประเคน ห่างกันประมาณศอกหนึ่ง เรียกว่าได้หัตถบาส
– แต่ในการทำสังฆกรรม เช่น อุปสมบท หรือสวดปาติโมกข์ พระสงฆ์ต้องนั่งห่างกันไม่เกินคืบหนึ่ง ถ้าห่างกว่านี้ เสียหัตถบาส
ความเป็นจริง ไม่ว่าจะรับประเคนหรือทำสังฆกรรม ใช้ “หัตถบาส” เกณฑ์เดียวกันคือ ห่างกันไม่เกินศอกหนึ่ง (อรรถกถาอธิบายว่าสองศอกคืบด้วยซ้ำ)
เจตนารมณ์ของ “หัตถบาส” ก็คือ “ใกล้ๆ เข้ามาอีกนิด”
: นั่งห่างกันนิดหน่อยก็ไม่เป็นไร
แต่ระวังอย่าให้หัวใจเสียหัตถบาส
——————————–
(ตามคำขอของพระคุณท่าน Sunant Sukantharam)
บาลีวันละคำ (408)
27-6-56
คำขอของ Sunant Sukantharam ๒๖ มิ.ย.๕๖
หตฺถปาส (บาลี-อังกฤษ)
ด้านข้างของมือ, บริเวณใกล้ๆ the side of the hand, vicinity
หตฺถ
๑ มือ
๒ มือในฐานเป็นเครื่องวัด, ระยะหนึ่งศอก
ปาส บ่วง, กับดัก, เครื่องผูกรัด, โซ่ตรวน
ปาส ป.(พจนานุกรมศัพท์บาลี)
มวยผม; บ่วง, แร้ว; รูลูกดุม.
หัตถ (ประมวลศัพท์)
1. มือ
2. ในมาตราวัด คือ ๑ ศอก
หัตถบาส
บ่วงมือ คือที่ใกล้ตัวชั่วคนหนึ่ง (นั่งตัวตรง) เหยียดแขนออกไปจับตัวอีกคนหนึ่งได้ อรรถกถา (เช่น วินย.อ. ๒/๔๐๔) อธิบายว่า เท่ากับช่วงสองศอกคืบ (๒ ศอก ๑ คืบ หรือ ๒ ศอกครึ่ง) วัดจากส่วนสุดด้านหลังของผู้เหยียดมือออกไป (เช่นถ้ายืน วัดจากส้นเท้า, ถ้านั่ง วัดจากสุดหลังอวัยวะที่นั่ง, ถ้านอน วัดจากสุดข้างด้านที่นอน) ถึงส่วนสุดด้านใกล้แห่งกายของอีกคนหนึ่งนั้น (ไม่นับมือที่เหยียดออกมา), โดยนัยนี้ ตามพระมติที่ทรงไว้ในวินัยมุข เล่ม ๑ และ ๒ สรุปได้ว่า ให้ห่างกันไม่เกิน ๑ ศอก คือมีช่องว่างระหว่างกันไม่เกิน ๑ ศอก
หัตถ-, หัตถ์
[หัดถะ-, หัด] น. มือ; ศอกหนึ่ง; งวงช้าง. (ป.; ส. หสฺต).
หัตถบาส
น. ระยะระหว่างพระสงฆ์ที่นั่งทําสังฆกรรมหรือระหว่างพระภิกษุ สามเณร กับคฤหัสถ์ผู้ถวายของ ห่างกันไม่เกินศอกหนึ่ง. (ป. หตฺถปาส).
บาศ
น. บ่วง เช่น นาคบาศ เชือกบาศ. (ส. ปาศ; ป. ปาส).
บาศก์
น. ลูกเต๋า, ลูกสกา, ใช้ว่า ลูกบาศก์. (ส. ปาศก; ป. ปาสก).
หัตถบาส
คำว่า หัตถบาส (อ่านว่า หัด-ถะ-บาด) ประกอบด้วยคำว่า หัตถ (อ่านว่า หัด-ถะ) กับ บาส (อ่านว่า บาด). หัตถ แปลว่า มือ. บาส แปลว่า บ่วง, ระยะ. หัตถบาส แปลว่า ระยะมือ หมายถึง ระยะห่างระหว่างพระภิกษุสามเณรกับคฤหัสถ์ผู้ถวายของแก่พระภิกษุสามเณรนั้น ซึ่งตามพระวินัยกำหนดให้ห่างกันโดยประมาณ ๑ ศอก กล่าวคือไม่ห่างกันเกินไปจนต้องเอื้อมมือ หรือใกล้เกินไปจนไม่สามารถยกของถวายได้. การถวายของแก่พระภิกษุสามเณรนั้น ต้องยกของขึ้นด้วยมือทั้ง ๒ มือ เรียกกิริยานี้ว่า ประเคน ถ้าผู้ถวายเป็นผู้ชายต้องส่งให้ถึงมือพระ ถ้าเป็นผู้หญิงให้ยกของวางบนผ้าซึ่งพระภิกษุจะทอดมารับ
นอกจากนี้ ระยะห่างระหว่างพระสงฆ์ที่นั่งทำสังฆกรรมร่วมกัน ก็กำหนดไม่ให้เกินหัตถบาสด้วย พระภิกษุจึงมักนั่งชิดให้เข่าจดกัน
ที่มา : บทวิทยุรายการ “รู้ รัก ภาษาไทย” ออกอากาศทางสถานีวิทยุกระจายเสียงแห่งประเทศไทย เมื่อวันที่ ๑๗ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๕๒ เวลา ๗.๐๐-๗.๓๐ น
หัตถบาส
คำแปล2
น. “บ่วงแห่งมือ” คือ ที่ใกล้ตัว; ระยะห่างชั่วยื่นมือถึง, (ศน.) การที่ พระลงประชุมกันในโบสถ์เพื่อทำสังฆกรรม พระแต่ละรูปจะต้องนั่งห่างกันไม่เกิน ๑ คืบ หาก ห่างกว่านั้น เรียกว่า เสียหัตถบาส.
หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพนฺติ อถวา ตํ ฆรํ สมนฺตโต
หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพํ ฯ อฑฺฒเตยฺยรตนปฺปมาณปฺปเทสา
อุทฺธํ น วิชหิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ อฑฺฒเตยฺยรตนพฺภนฺตเร
ปน วฏฺ วฏฺฏติ ฯ
สมันตปาสาทิกา (ติงสกกัณฑวัณณนา) ภาค ๒ หน้า 199
เตสํ อตฺตภาโว ติคาวุติโก โหติ ฯ วคฺคุลีนํ วิย ทีฆนขา โหนฺติ ฯ
เต รุกฺเข วคฺคุลิโย วิย นเขหิ จกฺกวาฬปพฺพเต๒ ลคฺคนฺติ ฯ
ยทา เต สํสปนฺตา อญฺญมญฺญสฺส หตฺถปาสํ คตา โหนฺติ ฯ
อถ ภกฺโข โน ลทฺโธติ มญฺญมานา ตตฺถ ธาวนฺตา๓ วิปริวตฺติตฺวา
โลกสนฺธารโกทเก ปตนฺติ ฯ วาเต ปหรนฺเตปิ มธุกผลานิ วิย ฉิชฺชิตฺวา
อุทเก ปตนฺติ ฯ ปติตมตฺตาว อจฺจนฺตขาเร อุทเก ปิฏฺฐปิณฺฑํ๔ วิย วิลียนฺติ ฯ
๒. สี. ยุ. จกฺกวาฬปาเท
๓. ม. วาวฏา ฯ ยุ. วยาวฏา ฯ
๔. ม. ปิฏฺปณฺฑิ ฯ