อนัตตตา (บาลีวันละคำ 3,687)

อนัตตตา

คนละคำกับ อนัตตา

อ่านว่า อะ-นัด-ตะ-ตา

เขียนแบบบาลีเป็น “อนตฺตตา” ประกอบด้วยคำว่า น + อตฺต + ตา ปัจจัย

(๑) “น” 

บาลีอ่านว่า นะ เป็นศัพท์จำพวกนิบาต แปลว่า ไม่, ไม่ใช่ (no, not) 

“น” เมื่อไปประสมกับคำอื่น มีกฎดังนี้ – 

(1) ถ้าคำหลังขึ้นต้นด้วยพยัญชนะ ให้แปลง น เป็น อ (อะ) 

(2) ถ้าคำหลังขึ้นต้นด้วยสระ คือ อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ ให้แปลง น เป็น อน (อะ-นะ)

ในที่นี้ “อตฺต” ขึ้นต้นด้วยสระ (คือ อ-) จึงแปลง น เป็น อน

(๒) “อตฺต” 

อ่านว่า อัด-ตะ มาจากรากศัพท์ดังนี้ :

(1) อตฺ (ธาตุ = ไป, ถึง, เป็นไปต่อเนื่อง) + ต ปัจจัย

: อตฺ + ต = อตฺต แปลตามศัพท์ว่า –

๑) “ผู้ทำให้ชีวิตดำเนินต่อเนื่องไปได้” (คือเมื่ออัตตายังมีอยู่ ชีวิตก็ยังดำเนินต่อไปได้) 

๒) “ผู้ถึงทุกข์ต่อเนื่อง” (คือเมื่อยังมีอัตตา ก็มีทุกข์เข้ามาอย่างไม่รู้จบ) 

๓) “ผู้เป็นไปเพื่ออาพาธต่อเนื่อง” (คือเมื่อยังมีอัตตา ก็ยังต้องเจ็บป่วย ถูกบีบคั้นด้วยโรคภัยไม่รู้จบ)

(2) อทฺ (ธาตุ = กิน) + ต ปัจจัย, แปลง ท เป็น ต 

: อทฺ + ต = อทต > อตฺต แปลตามศัพท์ว่า –

๑) “ผู้เสวยสุขและทุกข์” (คือต้องพบทั้งสุขและทุกข์ควบคู่กันไป จะเลือกเสวยแต่สุขอย่างเดียวหาได้ไม่)

๒) “ผู้ถูกกิน” (คือถูกความเกิด ความแก่ ความเจ็บ ความตายมันกินเอา)

(3) อา (แทนศัพท์ว่า “อาหิต” = ตั้งลง, หยั่งลง) + ธา (ธาตุ = ทรงไว้) + ต ปัจจัย, ลบ อา ที่ อา (อา > อ)และ อา ที่ ธา (ธา > ธ) , แปลง ธฺ เป็น ตฺ

: อา + ธา = อาธา + ต = อาธาต > อธาต > อธต > อตฺต แปลตามศัพท์ว่า “ผู้เป็นที่ตั้งแห่งความถือตัวว่าเป็นเรา” (เพราะมีอัตตา จึงมีการยึดถือว่าตัวกูของกู)

“อตฺต” แปลตามที่เข้าใจกันคือ “ตัวตน” (self, soul) หมายถึง ตัว, ตน, ตัวตน, ร่างกาย, จิตใจ

“อตฺต” เรามักคุ้นในรูป “อตฺตา” ซึ่งเป็นรูปที่แจกด้วยวิภัตตินามที่หนึ่ง เขียนในภาษาไทยเป็น “อัตตา” 

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“อัตตา : (คำนาม) ตน. (ป.; ส. อาตฺมนฺ, อาตฺมา).”

ในทางปรัชญา “อัตตา” หมายถึง ความยึดมั่นในตัวเอง ที่เรียกกันว่า “ตัวกูของกู” หรือที่รู้กันในคำอังกฤษว่า ego

(๓) “ตา” 

เป็นปัจจัยตัวหนึ่ง ในบาลีไวยากรณ์อยู่ในส่วนที่เรียกว่า “ตัทธิต” (ตัด-ทิด) ตา-ปัจจัยเป็นปัจจัยในภาวตัทธิต แทนศัพท์ว่า “ภาว” (ความเป็น) ใช้ต่อท้ายศัพท์ ทำให้เป็นคำนาม แปลว่า “ความเป็น–” เทียบกับภาษาอังกฤษก็คล้ายกับ -ness -ation หรือ -ity นั่นเอง เช่น –

happy แปลว่า สุข สบาย 

happiness แปลว่า ความสุข 

การประสมคำ :

๑ น > อน + อตฺต = อนตฺต (อะ-นัด-ตะ) แปลว่า “ไม่ใช่ตน” “ไม่ใช่อัตตา” หมายถึง ไม่มีตัวตน, ปราศจากตัวตน (not a soul, without a soul)

๒ อนตฺต + ตา = อนตฺตตา (อะ-นัด-ตะ-ตา) แปลว่า “ความไม่ใช่ตน” “ความไม่ใช่อัตตา” หมายถึง ภาวะที่ไม่มีตัวตน, ภาวะที่ปราศจากตัวตน, ความเป็นของไม่ใช่ตน (soullessness; state of being not self)

“อนตฺตตา” เขียนแบบไทยเป็น “อนัตตตา” 

ข้อควรสังเกตคือ ตามหลักนิยมในภาษาไทย คำที่มาจากบาลีสันสกฤตเรามักตัดตัวสะกดออกตัวหนึ่ง เช่น “รฏฺฐ” ตัด ฏ ออก เขียนเป็น “รัฐ“ ถ้าใช้หลักนี้ “อนัตตตา” ตัด ต ออกตัวหนึ่งก็จะเป็น “อนัตตา” รูปซ้ำกับ “อนัตตา” (อนตฺตา) คำที่มีอยู่เดิม 

“อนตฺตา” กับ “อนตฺตตา” เป็นคนละคำ คนละความหมายกัน 

ถ้าในภาษาไทยสะกดเหมือนกัน ก็จะไม่มีทางรู้ได้เลยว่า “อนัตตา” มาจากคำบาลี “อนตฺตา” หรือมาจากคำบาลี “อนตฺตตา”

เพราะฉะนั้น คำบาลี “อนตฺตตา” จึงต้องใช้ในภาษาไทยเป็น “อนัตตตา” (อะ-นัด-ตะ-ตา มี ต 3 ตัว) จะตัดตัวสะกดออก เขียนเป็น “อนัตตา” ไม่ได้ เพราะจะซ้ำกับ “อนัตตา” ที่มาจากคำบาลีว่า “อนตฺตา” ซึ่งสะกดอย่างนี้อยู่แล้ว

อภิปรายขยายความ :

คำที่เราคุ้นกันดีคือ “อนัตตา” เป็นคำในชุด อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา เขียนแบบบาลีเป็น อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา ทำหน้าที่เป็นคำขยาย หรือคุณศัพท์ (บาลีไวยากรณ์เรียก วิเสสนะ) เช่น –

รูปํ อนิจฺจํ = รูปไม่เที่ยง

รูปํ ทุกฺขํ = รูปทนอยู่ในสภาพเดิมไม่ได้

รูปํ อนตฺตา = รูปไม่ใช่ตัวตน (คือไม่มีตัวที่แท้จริง มีแต่เพียงสิ่งต่างๆ มาประสมกันจึงเกิดเป็นรูปขึ้น)

แต่คำนี้ไม่ใช่ “อนตฺตา” (อนัตตา) หากแต่เป็น “อนตฺตตา” (อนัตตตา) มีเสียง -ตะ- เพิ่มเข้ามาอีกพยางค์หนึ่ง

อะ-นัด-ตะ-ตา

ไม่ใช่ อะ-นัด-ตา

ทั้งนี้เพราะเป็น อนตฺต (อะ-นัด-ตะ) + ตา ปัจจัย

“อนตฺต” (อะ-นัด-ตะ) มีเสียง -ตะ ท้ายคำอยู่แล้ว เมื่อ + ตา ปัจจัย เสียง -ตะ ก็ยังอยู่ จึงเป็น อะ-นัด-ตะ-ตา = อนตฺตตา > อนัตตตา

ถ้า – อะ-นัด-ตา ก็ = อนตฺตา > อนัตตา

ความแตกต่างในฐานะของคำก็คือ –

อนตฺตา > อนัตตา เป็นคำคุณศัพท์ (คำขยาย) 

อนตฺตตา > อนัตตตา เป็นคำนาม 

อนตฺตา > อนัตตา (อะ-นัด-ตา) = (สิ่งที่) ไม่ใช้ตัวตน (not a soul, without a soul)

อนตฺตตา > อนัตตตา (อะ-นัด-ตะ-ตา) = ภาวะที่ไม่ใช่ตัวตน (soullessness; state of being not self)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“อนัตตา : (คำวิเศษณ์) ไม่ใช่อัตตา, ไม่ใช่ตัวไม่ใช่ตน. (ป.).”

คำว่า “อนัตตตา” (อะ-นัด-ตะ-ตา) ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554

คำที่เป็นชุดของ “อนัตตตา” (อะ-นัด-ตะ-ตา) คือ อนิจจตา ทุกขตา อนัตตตา เขียนแบบบาลีเป็น อนิจฺจตา ทุกฺขตา อนตฺตตา

พูดให้ครบชุดตามหลักธรรมก็มี 3 หัวข้อ เรียกว่า “ไตรลักษณ์” (ไตฺร-ลัก, = ลักษณะทั้งสาม: the Three Characteristics) หรือ “สามัญลักษณ์” (สา-มัน-ยะ-ลัก, = ลักษณะที่มีทั่วไปเป็นธรรมดา: the Common Characteristics) กล่าวคือ –

(1) อนิจจตา (อะ-นิด-จะ-ตา) = ความเป็นของไม่เที่ยง (impermanence; transiency)

(2) ทุกขตา (ทุก-ขะ-ตา) = ความเป็นทุกข์ (state of suffering or being oppressed)

(3) อนัตตตา (อะ-นัด-ตะ-ตา) = ความเป็นของไม่ใช่ตน (soullessness; state of being not self)

ในพระไตรปิฎกเรียกธรรมะชุดนี้ว่า “ธรรมนิยาม” (ทำ-มะ-นิ-ยาม) ข้อความที่สมบูรณ์ตามสูตรท่านว่าไว้ดังนี้ – 

(1) สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา (สัพเพ สังขารา อะนิจจา) = สังขารคือสังขตธรรมทั้งปวงไม่เที่ยง (all conditioned states are impermanent)

(2) สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา (สัพเพ สังขารา ทุกขา) = สังขารคือสังขตธรรมทั้งปวงเป็นทุกข์ (all conditioned states are subject to oppression, conflict or suffering)

(3) สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา (สัพเพ ธัมมา อะนัตตา) = ธรรมคือสังขตธรรมและอสังขตธรรม หรือสังขารและวิสังขารทั้งปวงไม่ใช่ตน (all states are not-self or soulless)

(หลักคำและความจากพจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต)

…………..

สรุปว่า คำในชุดนี้มี 2 ชุด คือ –

๑ อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา เป็นชุดคุณศัพท์

๒ อนิจจตา ทุกขตา อนัตตตา เป็นชุดคำนาม

เวลาพูดถึงคำในชุดนี้ ถ้าไม่เข้าใจก็จะใช้คำสับสน คือในที่ซึ่งควรจะพูดว่า “อนัตตตา” (อะ-นัด-ตะ-ตา) ก็ไปพูดว่า “อนัตตา” (อะ-นัด-ตา) หรือทั้งๆ ที่เขียนว่า “อนัตตตา” แท้ๆ ก็ยังหลงอ่านว่า อะ-นัด-ตา ทั้งนี้เพราะแยกไม่ออก บอกไม่ถูก หรือไม่ได้สังเกตว่า “อนัตตตา” (อะ-นัด-ตะ-ตา) กับ “อนัตตา” (อะ-นัด-ตา) มีความหมายต่างกันอย่างไร

หวังว่าบาลีวันละคำวันนี้คงจะช่วยคลี่คลายปัญหานี้ไปได้บ้าง

…………..

ดูก่อนภราดา!

: เอาตนเป็นใหญ่

: แล้วเมื่อไรจะได้เป็นใหญ่เหนือตน

#บาลีวันละคำ (3,687)

17-7-65 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….