สมุฏฐาน (บาลีวันละคำ 3,344)

สมุฏฐาน

หาต้นเหตุพบ สยบทุกเหตุการณ์

อ่านว่า สะ-หฺมุด-ถาน

“สมุฏฐาน” เขียนแบบบาลีเป็น “สมุฏฺฐาน” (มีจุดใต้ ฏ) อ่านว่า สะ-มุด-ถา-นะ รากศัพท์มาจาก สํ + อุ + ฐาน

(๑) “สํ”

เป็นคำอุปสรรค ตำราบาลีไทยแปลว่า “พร้อม, กับ, ดี” หมายถึง พร้อมกัน, ร่วมกัน (together)

(๒) “อุ”

เป็นคำอุปสรรค นักเรียนบาลีท่องจำกันมาว่า “อุ : ขึ้น, นอก”

(๓) “ฐาน”

บาลีอ่าน ถา-นะ รากศัพท์มาจาก ฐา (ธาตุ = ตั้งอยู่) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ)

: ฐา + ยุ > อน : ฐา + อน = ฐาน แปลตามศัพท์ว่า “ที่เป็นที่ตั้งแห่งผล”

“ฐาน” ใช้ในความหมายหลายอย่างตามแต่บริบท

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปลความหมายของ “ฐาน” ไว้ดังนี้ –

(1) standing position (อิริยาบถยืน)

(2) place, region, locality, abode, part (สถานที่, เขตแคว้น, ตำบล, แหล่ง, ที่อาศัย, ส่วน)

(3) location (ที่ตั้ง)

(4) attribute, quality, degree (คุณลักษณะ, คุณภาพ, ตำแหน่ง)

(5) thing; item, point; grounds, ways, respects, [assumption] reason (สิ่ง; ข้อ, จุด; ฐานะ, หนทาง, ประการ, เหตุผลสำหรับ [การถือเช่นนั้น])

(6) condition (สภาวะ)

(7) supposition, principle (ความคาดคิด, ข้อสมมุติ, หลักการ)

(8 ) at once, immediately (ทันทีทันใด)

การประสมคำ :

(๑) อุ + ฐาน ซ้อน ฏฺ = อุฏฺฐาน (อุด-ถา-นะ)

รูปศัพท์ที่เป็น “อุฏฺฐาน” มีความหมายดังนี้ –

(1) การลุกขึ้น, การตั้งขึ้น, การตื่นขึ้น, การยืนขึ้น (rising, rise, getting up, standing) (เฉพาะความหมาย “การยืนขึ้น” ตรงข้ามกับ “สยน” และ “นิสีทน” การนอนลง และ การนั่งลง [lying or sitting down])

(2) การขึ้นสูง, มูลราก, เวลาหรือโอกาส (rise, origin, occasion or oppertunity for)

(3) “ความอุตสาหะ”, ความขยัน, ความเพียร, ความกระตือรือร้น, ความเอาใจจดจ่อ, ความแข็งขัน, ความพยายาม (“rousing”, exertion, energy, zeal, activity, manly vigour, industry)

(๒) สํ + อุฏฺฐาน แปลงนิคหิตที่ สํ เป็น ม

: สํ > สม + อุฏฺฐาน = สมุฏฺฐาน (สะ-มุด-ถา-นะ) แปลตามศัพท์ว่า “เหตุเป็นที่ตั้งขึ้นพร้อม”

“สมุฏฺฐาน” เป็นคำนาม หมายถึง การเกิดขึ้น, สมุฏฐาน, สาเหตุ (rising, origination, cause)

“สมุฏฺฐาน” ถ้าใช้เป็นคุณศัพท์ หมายถึง มีสมุฏฺฐานมาจาก.. (arising from)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“สมุฏฐาน : (คำนาม) ที่เกิด, ที่ตั้ง, เหตุ, เช่น สมุฏฐานของโรค โรคนี้มีจิตเป็นสมุฏฐาน. (ป.).”

อาจเป็นเพราะ “สมุฏฐาน” ในภาษาไทยอ่านว่า สะ-หฺมุด-ถาน ทำให้บางคนได้ยินเสียง สะ-หฺมุด เป็น สะ-หฺมุ และรูปคำที่ออกเสียง สะ-หฺมุ ที่คุ้นตาก็คือ “สมุห-” จึงเป็นเหตุให้บางคนสะกดคำนี้เป็น “สมุหฐาน” ดูหน้าตาก็เป็นคำบาลีกลมกลืนกันเป็นอันดี

โปรดทราบว่า “สมุฏฐาน” ไม่ใช่ “สมุหฐาน” เป็นคนละคำกัน

“สมุฏฐาน” มีใช้ในบาลีและในภาษาไทย

แต่ “สมุหฐาน” ไม่มีใช้ในภาษาไทย ในบาลีก็ยังไม่พบคำนี้

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ระเบียบวินัยหย่อนยาน

: เป็นสมุฏฐานของความย่อยยับ

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย