มุขสัตติ (บาลีวันละคำ 3,714)

มุขสัตติ

“หอกคือปาก”

อ่านว่า มุก-ขะ-สัด-ติ

ประกอบด้วยคำว่า มุข + สัตติ

(๑) “มุข”

บาลีอ่านว่า มุ-ขะ รากศัพท์มาจาก –

(1) มุขฺ (ธาตุ = เปิด, ไป, เป็นไป) + อ (อะ) ปัจจัย

: มุขฺ + อ = มุข แปลตามศัพท์ว่า (1) “อวัยวะอันเขาเปิดเผย” (2) “อวัยวะเป็นเครื่องเป็นไปแห่งประโยชน์สุข”

(2) มุ (ธาตุ = ผูก) + ข ปัจจัย

: มุ + ข = มุข แปลตามศัพท์ว่า “อวัยวะเป็นเครื่องผูก”

“มุข” (นปุงสกลิงค์) หมายถึงอวัยวะ 2 อย่าง คือ ปาก (the mouth) และ หน้า (the face) จะหมายถึงอะไรต้องสังเกตที่บริบท

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“มุข, มุข- : (คำนาม) หน้า, ปาก; ทาง; หัวหน้า; ส่วนของตึกหรือเรือนที่ยื่นออกมาจากส่วนใหญ่ มักอยู่ด้านหน้า. (ป., ส.).”

ในที่นี้ “มุข” หมายถึง ปาก (the mouth)

(๒) “สัตติ”

เขียนแบบบาลีเป็น “สตฺติ” (มีจุดใต้ ตฺ ตัวหน้า) อ่านว่า สัด-ติ รากศัพท์มาจาก –

(1) สกฺ (ธาตุ = สามารถ) + ติ ปัจจัย, แปลง กฺ ที่สุดธาตุเป็น ตฺ (นัยหนึ่งว่า ลบ กฺ ซ้อน ตฺ)

: สกฺ + ติ = สกฺติ > สตฺติ แปลตามศัพท์ว่า “ภาวะที่สามารถ” หมายถึง ความสามารถ, กำลัง, อำนาจ (ability, power)

(2) สสฺ (ธาตุ = เบียดเบียน) + ติ ปัจจัย, แปลง สฺ ที่สุดธาตุเป็น ตฺ

: สสฺ + ติ = สสฺติ > สตฺติ แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่เบียดเบียน” หมายถึง หอก, หลาว; มีด, กริช, ดาบ (a spear, javelin; knife, dagger, sword)

บาลี “สตฺติ” สันสกฤตเป็น “ศกฺติ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“ศกฺติ : (คำนาม) ‘ศักติ,’ กำลัง, แรง, ความกล้า; หอกหรือศรเหล็ก; เตชัส (หรือเดช) ของเทพดา, อันโรปยติเปนชายาของเธอ; นัยหรือความหมายของศัพท์; power, strength, prowess; an iron spear or dart; the energy of a deity, personified as his wife; signification or meaning of words.”

ในที่นี้ใช้ตามแบบบาลีเป็น “สัตติ” หมายถึง หอก, หลาว; มีด, กริช, ดาบ (a spear, javelin; knife, dagger, sword)

คำว่า “สัตติ” ยังไม่ได้เก็บไว้พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554

มุข + สตฺติ = มุขสตฺติ (มุ-ขะ-สัด-ติ) แปลว่า “หอกคือปาก” หมายถึง คำที่ทิ่มแทง, ปากกล้า (piercing words)

เช่นในประโยคว่า –

…………..

มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตาติ คุณานํ ฉินฺทนฏฺเฐน ทุพฺภาสิตา วาจา มุขสตฺติโยติ วุจฺจนฺติ ตาหิ วิตุทนฺตา วิชฺฌนฺตา ฯ

คำว่า มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา (ทิ่มแทงกันด้วยหอกคือปาก) หมายความว่า วาจาชั่วหยาบท่านเรียกว่า “หอกคือปาก” โดยความหมายว่าตัดคุณความดีของกัน คือทิ่มแทงกันด้วยหอกคือปากนั้น

ที่มา: มโนรถปูรณี ภาค 2 หน้า 74

…………..

ตาหิ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิชฺฌนฺตา วิหรนฺติ ฯ

อยู่ด้วยกันก็ใช้ปากถากถากทิ่มแทงกัน

ที่มา: ปรมัตถทีปนี อุทานวัณณนา หน้า 516

…………..

ข้อสังเกต :

คำว่า “มุข” กับคำว่า “สตฺติ” เป็นคำที่มีความหมาย 2 นัยทั้ง 2 คำ คือ –

“มุข” แปลว่า หน้า (the face) ก็ได้ แปลว่า ปาก (the mouth) ก็ได้

“สตฺติ” แปลว่า ความสามารถ (ability) ก็ได้ แปลว่า หอก (a spear) ก็ได้

…………..

บาลี “มุขสตฺติ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “มุขสัตติ” (มุก-ขะ-สัด-ติ) แปลว่า “หอกคือปาก” คือเปรียบปากว่าเหมือนหอก ในความหมายที่ว่า ใช้ถ้อยคำวาจาทิ่มแทงกัน พูดให้อีกฝ่ายหนึ่งเจ็บใจ เหมือนคนใช้หอกทิ่มแทงกันฉะนั้น

คำว่า “มุขสัตติ” ยังไม่มีในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 ในภาษาไทยก็ยังไม่ได้ยินว่ามีใครใช้พูดกัน

จึงขอฝากไว้ในวงวรรณอีกคำหนึ่ง

ดูเพิ่มเติม: “มุขศักดิ์” บาลีวันละคำ (3,059) 27-10-63

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ปัญหาที่เกิดจากปาก

: แก้ยากกว่าปัญหาที่เกิดจากหอก

#บาลีวันละคำ (3,714)

13-8-65 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….