วิจิกิจฉา (บาลีวันละคำ 3,889)
วิจิกิจฉา
วิจิกิจฉา
น่าจะคุ้นๆ ตาอยู่บ้าง
อ่านว่า วิ-จิ-กิด-ฉา
“วิจิกิจฉา” เขียนแบบบาลีเป็น “วิจิกิจฺฉา” (มีจุดใต้ จฺ ที่ –กิจฺ-) อ่านว่า วิ-จิ-กิด-ฉา รากศัพท์มาจาก –
(1) วิ (คำอุปสรรค ใช้แทน “วิคต” = จากไป, ออกไป) + จิกิจฺฉา (ความคิดพิจารณา)
: วิ + จิกิจฺฉา = วิจิกิจฺฉา” แปลตามศัพท์ว่า “ธรรมชาติเป็นเหตุจากไปแห่งความคิดพิจารณาคือการปฏิบัติการของญาณ” (สิ่งนั้นเคยมีความคิดพิจารณาอยู่ด้วย แต่บัดนี้ความคิดพิจารณาได้ออกไปจากสิ่งนั้นเสียแล้ว สิ่งที่เหลืออยู่นั้นจึงปราศจากความคิดพิจารณา คือเห็นอะไร ได้ยินอะไร มีอะไรมาสัมผัส ก็คิดไม่ออกบอกไม่ได้ว่าอะไรเป็นอะไร)
(2) วิ (คำอุปสรรค = วิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + กิตฺ (ธาตุ = ลำบาก) + ฉ ปัจจัย, ซ้อน กิ ที่หน้าธาตุเป็น กิกิ-, แปลง กฺ ตัวหน้าเป็น จฺ, ลบ ตฺ, ซ้อน จฺ ระหว่างธาตุกับปัจจัย + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์
: วิ + กิตฺ = วิกิตฺ > วิกิกิตฺ > วิจิกิตฺ > วิจิกิ + จฺ + ฉ = วิจิกิจฺฉ + อา = วิจิกิจฺฉา แปลตามศัพท์ว่า “ธรรมชาติเป็นเหตุลำบากแห่งผู้คิดค้นสภาวะ” (เมื่อคิดค้นหาสภาวะคือความเป็นจริง มีสิ่งนั้นเกิดขึ้นในความคิด ผู้คิดค้นจึงลำบาก เพราะสิ่งนั้นทำให้ไม่เห็นความเป็นจริง)
“วิจิกิจฺฉา” หมายถึง ความสงสัย, ความสนเท่ห์, ความไม่แน่นอน (doubt, perplexity, uncertainty)
บาลี “วิจิกิจฺฉา” ใช้ในภาษาไทยเป็น “วิจิกิจฉา” (ไม่มีจุดใต้ จ ที่ –กิจ-)
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“วิจิกิจฉา : (คำนาม) ความสงสัย, ความเคลือบแคลง, ความลังเล, ความไม่แน่ใจ. (ป.; ส. วิจิกิตฺสา).”
พจนานุกรมฯ บอกว่า บาลี “วิจิกิจฺฉา” สันสกฤตเป็น “วิจิกิตฺสา”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –
(สะกดตามต้นฉบับ)
“วิจิกิตฺสา : (คำนาม) ศงกา; อสุทธะ, ความผิดหรือพลาดพลั้ง; doubt; error, mistake.”
ขยายความ :
พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ไทย-อังกฤษ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต แปล “วิจิกิจฉา” เป็นอังกฤษดังนี้ –
Vicikicchā : doubt; perplexity; scepsis; scepticism; indecision; uncertainty.
………….
พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ไขความคำว่า “วิจิกิจฉา” ไว้ดังนี้ –
วิจิกิจฉา : ความลังเลไม่ตกลงได้, ความไม่แน่ใจ, ความสงสัย, ความเคลือบแคลงในกุศลธรรมทั้งหลาย, ความลังเลเป็นเหตุให้ไม่แน่ใจในปฏิปทาเครื่องดำเนินของตน (ข้อ 5 ในนิวรณ์ 5, ข้อ 5 ในสังโยชน์ 10 ตามนัยพระอภิธรรม, ข้อ 4 ในอนุสัย 7)
………….
“วิจิกิจฉา” เป็น 1 ในกิเลส 3 ตัวที่พระอริยบุคคลชั้นต้นคือพระโสดาบันจะต้องละได้เด็ดขาด คือ –
(1) สักกายทิฏฐิ “ความเห็นว่าเป็นตัวของตน” = เห็นว่ามีตัวตนที่จะอยู่เสพสุขถาวรในภพภูมินั้นๆ แม้แต่ในพระนิพพาน
(2) วิจิกิจฉา “ความลังเลสงสัย” = สงสัยในกรรมดีกรรมชั่ว, ไม่แน่ใจในหนทางปฏิบัติว่าอะไรถูกอะไรผิด
(3) สีลัพพตปรามาส “ความถือมั่นศีลพรต” = ถือความขลังความศักดิ์สิทธิ์ในลักษณะต่างๆ รวมทั้งถือว่าเพียงรักษาศีลปฏิบัติกิจวัตรก็อาจบรรลุธรรมได้
…………..
ดูก่อนภราดา!
: สงสัยไว้ก่อนที่จะเลื่อมใส
: ดีกว่าเลื่อมใสแล้วจึงมานึกสงสัย
#บาลีวันละคำ (3,889)
4-2-66
…………………………….
…………………………….