สัปปิ (บาลีวันละคำ 3,937)
สัปปิ
แนะนำให้รู้จัก 1 ในเภสัชที่เป็นอดิเรกลาภ
อ่านว่า สับ-ปิ
“สัปปิ” เขียนแบบบาลีเป็น “สปฺปิ” อ่านว่า สับ-ปิ รากศัพท์มาจาก สปฺปฺ (ธาตุ = ไป, เป็นไป) + อิ ปัจจัย
: สปฺปฺ + อิ = สปฺปิ (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่เป็นไปเพื่อเจริญกำลังและอายุ”
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “สปฺปิ” ว่า clarified butter, ghee (เนยใส, น้ำมันเนย)
บาลี “สปฺปิ” สันสกฤตเป็น “สรฺปิสฺ”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –
(สะกดตามต้นฉบับ)
“สรฺปิสฺ : (คำนาม) ‘สรรปิส,’ เนยใส; ghee, clarified butter.”
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“สัปปิ : (คำนาม) เนยใส. (ป.; ส. สรฺปิสฺ).”
“สัปปิ” เป็น 1 ในจำพวก “เบญจโครส” พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต บอกไว้ดังนี้ –
…………..
เบญจโครส : โครส คือ ผลผลิตจากนมโค ๕ อย่าง ได้แก่ ขีระ (นมสด) ทธิ (นมส้ม) ตักกะ (เปรียง) สัปปิ (เนยใส) นวนีตะ (เนยข้น), พึงทราบว่า เนยข้นนั้น มีลักษณะเป็นก้อน ท่านจึงเติมคำว่า “ปิณฑะ” เข้าไป เป็น นวนีตปิณฑะ หรือโนนีตปิณฑะ (เช่น ขุ.เถร.๒๖/๑๑๕/๒๑๔).
…………..
ในพระวินัยปิฎก ให้คำจำกัดความคำว่า “สัปปิ” ไว้ดังนี้ –
…………..
สปฺปิ นาม โคสปฺปิ วา อชิกาสปฺปิ วา มหิสสปฺปิ วา เยสํ มํสํ กปฺปติ เตสํ สปฺปิ ฯ
ที่ชื่อว่า “สัปปิ” ได้แก่ เนยใสที่ทำจากน้ำนมโค น้ำนมแพะ น้ำนมกระบือ หรือจากน้ำนมสัตว์ที่เป็นกัปปิยมังสะ (สัตว์ที่ภิกษุฉันเนื้อได้)
ที่มา: โภชนวรรค สิกขาบทที่ 9
วินัยปิฎก มหาวิภังค์ ภาค 2 พระไตรปิฎกเล่ม 2 ข้อ 518
…………..
ขยายความ :
ปัจจัยเครื่องอาศัยของบรรพชิตในพระพุทธศาสนา เมื่อแรกที่พระพุทธองค์ทรงบัญญัติ มี 4 อย่าง ที่เราเรียกรู้กันว่า “จตุปัจจัย” หรือ “ปัจจัยสี่” คือ :
(๑) ปิณฑิยาโลปโภชนะ : โภชนะที่ได้มาด้วยกำลังปลีแข้ง คือเที่ยวบิณฑบาต
(๒) บังสุกุลจีวร : ผ้านุ่งห่มทำจากผ้าที่เขาทิ้งแล้ว
(๓) รุกขมูลเสนาสนะ : ที่อยู่อาศัยคือโคนไม้
(๔) ปูติมุตตเภสัช : ยารักษาโรคคือน้ำมูตรดอง
ต่อมา ทรงอนุญาตปัจจัยพิเศษในแต่ละอย่างเพิ่มขึ้นจากเดิม เรียกว่า “อดิเรกลาภ” กล่าวคือ :
(๑) ภัตตาหารที่เป็นอดิเรกลาภ คือ “สงฺฆภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนํ สลากภตฺตํ ปกฺขิกํ อุโปสถิกํ ปาฏิปทิกํ” = ภัตถวายสงฆ์ ภัตเฉพาะสงฆ์ การนิมนต์ ภัตถวายตามสลาก ภัตถวายในปักษ์ ภัตถวายในวันอุโบสถ์ ภัตถวายในวันปาฏิบท ถ้ามีภัตเหล่านี้เกิดขึ้น จะไม่ต้องไปบิณฑบาตก็ได้
(๒) ผ้าที่เป็นอติเรกลาภ คือ “โขมํ กปฺปาสิกํ โกเสยฺยํ กมฺพลํ สาณํ ภงฺคํ” = ผ้าเปลือกไม้ ผ้าฝ้าย ผ้าไหม ผ้าขนสัตว์ ผ้าป่าน ผ้าเจือกัน. (เช่นผ้าด้ายแกมไหม) ถ้ามีผู้ถวายผ้าเหล่านี้ จะใช้สอยก็ได้
(๓) ที่อยู่อาศัยที่เป็นอดิเรกลาภ คือ “วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหา” = วิหาร เรือนมุงแถบเดียว เรือนชั้น เรือนโล้น ถ้ำ ถ้าได้ที่อยู่เช่นนี้ หรือมีผู้ทำที่อยู่เช่นนี้ถวาย จะอาศัยอยู่ก็ได้
(๔) เภสัชที่เป็นอดิเรกลาภ คือ “สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ” = เนยใส เนยข้น น้ำมัน น้ำผึ้ง น้ำอ้อย ถ้ามีผู้ถวายเภสัชเหล่านี้ จะบริโภคก็ได้
…………..
“เนยใส” 1 ในเภสัชที่เป็นอดิเรกลาภ คำบาลีว่า “สปฺปิ” มีความหมายดังแสดงมาข้างต้น
…………..
ดูก่อนภราดา!
: เนยใส ทำได้เป็นบางที
: ใจใส ทำได้ทุกที่
#บาลีวันละคำ (3,937)
24-3-66
…………………………….
…………………………….