อุพเพงคาปีติ (บาลีวันละคำ 3,945)

อุพเพงคาปีติ

1 ในปีติ 5

อ่านว่า อุบ-เพง-คา-ปี-ติ

ประกอบด้วยคำว่า อุพเพงคา + ปีติ

(๑) “อุพเพงคา” 

รูปคำเดิมเป็น “อุพเพงค” เขียนแบบบาลีเป็น “อุพฺเพงฺค” (มีจุดใต้ พฺ ตัวหน้าและใต้ งฺ) อ่านว่า อุบ-เพง-คะ รากศัพท์มาจาก อุ (คำอุปสรรค = ขึ้น, นอก) + วิชฺ (ธาตุ = กลัว, ตกใจ, หวาด; ไหว, สั่น) + อ (อะ) ปัจจัย, ซ้อน พฺ ระหว่างอุปสรรคกับธาตุ, แปลง ว ต้นธาตุเป็น พ, ลงนิคหิตอาคมที่ต้นธาตุแล้วแปลงนิคหิตเป็น งฺ, แผลง อิ ที่พยัญชนะต้นธาตุเป็น เอ, แปลง ชฺ ที่สุดธาตุเป็น ค (วิชฺ > วึชฺ > วิงฺช > พิงฺช > เพงฺช > เพงฺค) 

: อุ + พฺ + วิชฺ > พิชฺ = อุพฺพิชฺ + อ = อุพฺพิช > อุพฺพึช > อุพฺพิงฺช > อุพฺเพงฺช > อุพฺเพงฺค แปลตามศัพท์ว่า “อาการที่หวาดไหวขึ้น” “อาการที่โลดลอยขึ้น” หมายถึง ความตื่นเต้น, ความตกใจ, ความสะดุ้ง (excitement, fright, anguish)

อนึ่ง ศัพท์นี้ไม่ลงนิคหิตอาคมที่ต้นธาตุ ได้รูปเป็น “อุพฺเพค” ก็มี

บาลี “อุพฺเพงฺค” สันสกฤตเป็น “อุเทฺวค”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

“อุเทฺวค : (คำวิเศษณ์) หนักแน่น, มีใจหนักแน่นหรือสำรวมแล้ว, เฉย; steady, composed, tranquil or quiet; – (คำนาม) ความกลัว; ความร้อนใจ; ทุกข์เพราะจากของรัก; การขึ้น; ความพิศวง; fear; anxiety; distress occasioned by separation from a beloved object; ascending, mounting, going up; astonishment or admiration.”

“อุพฺเพงฺค” ใช้เป็นคำขยาย (วิเสสนะ) ของ “ปีติ” ซึ่งเป็นอิตถีลิงค์ เปลี่ยนรูปเป็น “อุพฺเพงฺคา”

(๒) “ปีติ”

อ่านว่า ปี-ติ (ปี– สระ อี) รากศัพท์มาจาก ปี (ธาตุ = ยินดี, ชอบใจ) + ติ ปัจจัย 

: ปี + ติ = ปีติ (อิตถีลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “กิริยาที่ยินดี”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปีติ” ว่า emotion of joy, delight, zest, exuberance (ความรู้สึกยินดี, ความอิ่มใจ, ความปราโมทย์, ความซาบซ่านหรือดื่มด่ำ)

บาลี “ปีติ” สันสกฤตเป็น “ปฺรีติ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ 

(สะกดตามต้นฉบับ)

“ปฺรีติ : (คำนาม) ‘ปรีติ,’ ความยินดี, ความประโมท, ความสุข; ความรัก, ความเสนหา, ความนับถือ, วธูของกามเทพ; นักษัตรโยคที่สองในจำนวนยี่สิบเจ็ด; joy, pleasure, happiness; love, affection, regard; the wife of Kâmadeva or Cupid; the second of the twenty-seven astronomical yogas.

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“ปีติ : (คำนาม) ความปลาบปลื้มใจ, ความอิ่มใจ. (ป.; ส. ปฺรีติ).”

อุพฺเพงฺคา + ปีติ = อุพฺเพงฺคาปีติ (อุบ-เพง-คา-ปี-ติ) แปลว่า “ปีติโลดลอย”  

“อุพฺเพงฺคาปีติ” เขียนแบบไทยเป็น “อุพเพงคาปีติ” (ไม่มีจุดใต้ พ ตัวหน้าและใต้ ง)

“อุพเพงคาปีติ” ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 

ขยายความ :

ลักษณะของ “ปีติ” ทั้ง 5 พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ขยายความไว้ดังนี้ –

…………..

ปีติ : ความอิ่มใจ, ความดื่มด่ำในใจ มี ๕ คือ 

๑. ขุททกาปีติ ปีติเล็กน้อยพอขนชันน้ำตาไหล 

๒. ขณิกาปีติ ปีติชั่วขณะรู้สึกแปลบๆ ดุจฟ้าแลบ 

๓. โอกกันติกาปีติ ปีติเป็นระลอกรู้สึกซู่ลงมาๆ ดุจคลื่นซัดฝั่ง 

๔. อุพเพคาปีติ ปีติโลดลอย ให้ใจฟู ตัวเบาหรืออุทานออกมา 

๕. ผรณาปีติ ปีติซาบซ่าน เอิบอาบไปทั่วสรรพางค์ เป็นของประกอบกับสมาธิ (ข้อ ๔ ในโพชฌงค์ ๗)

…………..

พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต ข้อ [226] ประมวลความไว้ทั้งภาษาไทยและภาษาอังกฤษ ดังนี้ –

ปีติ 5 (ความอิ่มใจ, ความดื่มด่ำ — joy; interest; zest; rapture)

       1. ขุททกาปีติ (ปีติเล็กน้อย พอขนชูชันน้ำตาไหล — minor rapture; lesser thrill)

       2. ขณิกาปีติ (ปีติชั่วขณะ ทำให้รู้สึกแปลบๆ เป็นขณะๆ ดุจฟ้าแลบ — momentary or instantaneous joy)

       3. โอกกันติกาปีติ (ปีติเป็นระลอกหรือปีติเป็นพักๆ ให้รู้สึกซู่ลงมาๆ ในกาย ดุจคลื่นซัดต้องฝั่ง — showering joy; flood of joy)

       4. อุพเพคาปีติ หรือ อุพเพงคาปีติ (ปีติโลดลอย เป็นอย่างแรงให้รู้สึกใจฟูแสดงอาการหรือทำการบางอย่างโดยมิได้ตั้งใจ เช่น เปล่งอุทาน เป็นต้น หรือให้รู้สึกตัวเบา ลอยขึ้นไปในอากาศ — uplifting joy)

       5. ผรณาปีติ (ปีติซาบซ่าน ให้รู้สึกเย็นซ่านแผ่เอิบอาบไปทั่วสรรพางค์ ปีติที่ประกอบกับสมาธิ ท่านมุ่งเอาข้อนี้ — suffusing joy; pervading rapture)

โปรดเปรียบเทียบกับความเข้าใจของฝรั่งที่ศึกษาบาลีแล้วขยายความไว้ดังนี้ –

1 khuddikā pīti : slight sense of interest (ความรู้สึกตื่นเต้นนิดๆ)

2 khaṇikā pīti : momentary joy (ความดีใจชั่วครู่)

3 okkantikā pīti : oscillating interest, flood of joy (ความตื่นเต้นที่แกว่งไปมา หรือขึ้นๆ ลงๆ หรือความดีใจที่ประดังขึ้นมา)

4 ubbegā pīti : ecstasy, thrilling emotion (ความซาบซ่านหรือความปลาบปลื้มอย่างสุดขีด)

5 pharaṇā pīti : interest amounting to rapture, suffusing joy (ความตื่นเต้นถึงขีดลืมตัวหรือหมดสติ)

…………..

เฉพาะ “อุพเพงคาปีติ” คัมภีร์อรรถกถาขยายความไว้ว่า –

…………..

อุพฺเพงฺคาปีติ  พลวตี  โหติ  กายํ  อุทฺธคฺคํ  กตฺวา  อากาเส  ลงฺฆาปนปฺปมาณปฺปตฺตา  ฯ

อุพเพงคาปีติเป็นปีติอย่างแรงจนตัวลอย (ถ้าแรงถึงขนาด) อาจถึงกับลอยไปในอากาศได้

ที่มา :

– สัทฺธัมมปัชโชติกา (อรรถกถามหานิทเทส) หน้า 180

– สัทธัมมปกาสินี (อรรถกถาปฏิสัมภิทามรรค) ภาค 1 หน้า 305

– อัฏฐสาลินี (อรรถกถาธัมมสังคณี) หน้า 253

…………..

ในคัมภีร์อัฏฐสาลินีท่านเล่าเรื่องประกอบไว้ 2 เรื่อง เป็นเรื่องที่เกิดขึ้นในลังกาทวีป 

เรื่องหนึ่ง พระเถระรูปหนึ่งกำลังเดินไปไหว้พระเจดีย์ในคืนวันเพ็ญ ตามองพระเจดีย์ ใจนึกถึงประชุมชนที่กำลังชุมนุมกันไหว้พระเจดีย์ เกิดปีติสุดขีด ตัวลอยไปถึงลานพระเจดีย์ได้

อีกเรื่องหนึ่ง พ่อแม่ไปฟังเทศน์ตอนกลางคืน ลูกสาวอยากไปด้วย แต่พ่อแม่บอกว่ากลางค่ำกลางคืนไม่ปลอดภัย อย่าไปเลย พ่อแม่จะเอาบุญมาฝาก ลูกสาวยืนมองพ่อแม่เดินไปวัด ตามองเห็นยอดพระเจดีย์ที่วัดท่ามกลางแสงจันทร์ เกิดปีติสุดขีด ตัวลอยไปถึงลานพระเจดีย์ก่อนพ่อแม่ พ่อแม่แปลกใจ ถามว่านี่มาได้อย่างไร ลูกสาวบอกว่า มองเห็นยอดพระเจดีย์เกิดปีติ ไม่รู้ว่าตัวลอยมาได้อย่างไร

…………..

ดูก่อนภราดา!

: บุญ ยกใจให้สูง

: บาป กดใจให้ต่ำ

: ทำ! แล้วจะรู้ได้ด้วยตัวเอง

#บาลีวันละคำ (3,945)

1-4-66 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….