ภูมิปัญญา (บาลีวันละคำ 572)

ภูมิปัญญา

(บาลีไทย)

อ่านว่า พูม-ปัน-ยา

ประกอบด้วย ภูมิ + ปัญญา

“ภูมิ” บาลีอ่านว่า พู-มิ แปลตามรากศัพท์ว่า “สถานที่มีอยู่เป็นอยู่แห่งสัตว์โลก” มีความหมายหลายอย่าง กล่าวคือ พื้นดิน, ดิน, แผ่นดิน, สถานที่, ถิ่น, แคว้น, แถบ, ภูมิภาค, พื้น, พื้นราบ, ขั้นตอน, ระดับ (ground, soil, earth, place, quarter, district, region, plane, stage, level)

พจน.42 บอกความหมายของ “ภูมิ” ไว้ว่า แผ่นดิน, ที่ดิน; พื้น, ชั้น, พื้นเพ; ความรู้; สง่า, โอ่โถง, องอาจ, ผึ่งผาย

“ปัญญา” บาลีเขียน “ปญฺญา” มาจาก ป (= ทั่ว, ข้างหน้า, ก่อน, ออก) + ญา (ธาตุ = รู้) ซ้อน ญฺ = ปญฺญา แปลตามรากศัพท์ว่า “ธรรมชาติเป็นเครื่องรู้” ขยายความว่า (1) รู้ทั่วถ้วนทั่วถึง (2) รู้ล่วงหน้า (รู้ว่าเหตุอย่างนี้จะเกิดผลอย่างไร, ต้องการผลอย่างนี้จะต้องทำเหตุอย่างไร) (3) รู้ก่อนที่จะทำ จะพูด จะคิด (4) รู้แล้วนำชีวิตหลุดออกจากปัญหา พ้นจากทุกข์ได้

พจน.42 บอกความหมายของ “ปัญญา” ไว้ว่า ความรอบรู้, ความรู้ทั่ว, ความฉลาดเกิดแต่เรียนและคิด

ภูมิ + ปัญญา = ภูมิปัญญา เป็นการเอาคำบาลีมาประสมกันแบบไทย พจน.42 บอกความหมายของ “ภูมิปัญญา” ไว้ว่า พื้นความรู้ความสามารถ

บทวิทยุรายการ “รู้ รัก ภาษาไทย” ออกอากาศทางสถานีวิทยุกระจายเสียงแห่งประเทศไทย เมื่อวันที่ 21 สิงหาคม พ.ศ. 2554 อธิบายขยายความไว้ดังนี้ –

“คำว่า ภูมิปัญญา มักใช้ว่า ภูมิปัญญาพื้นบ้าน หรือ ภูมิปัญญาชาวบ้าน คือ ความรู้ความสามารถ ความชาญฉลาดของกลุ่มชนที่ใช้ในการสร้าง ประดิษฐ์ แก้ไข ปรับปรุงสิ่งต่าง ๆ ที่มีอยู่ตามธรรมชาติ เพื่อให้อำนวยความสะดวกสบายและความสุขในการดำรงชีวิต โดยไม่ได้พึ่งเท็คโนโลยี่หรือความรู้ทางวิทยาศาสตร์สมัยใหม่. เป็นความชาญฉลาดที่ทำให้สามารถพัฒนาสิ่งต่าง ๆ ที่อยู่รอบตัวมาใช้ในการดำรงชีพได้อย่างดี ความรู้และความฉลาดนั้นสั่งสมมาจากบรรพบุรุษและถ่ายทอดสืบต่อกันมา เช่น เครื่องมือจับสัตว์น้ำที่เหมาะกับสัตว์น้ำชนิดต่าง ๆ การสร้างบ้านเรือนให้มีเสาสูง ทำให้รับสภาพการเปลี่ยนแปลงของภูมิอากาศเขตมรสุมได้ดี การเปลี่ยนแปลงส่วนประกอบของอาหารตามฤดูกาล ทำให้ไม่เดือดร้อนเมื่ออาหารอย่างใดอย่างหนึ่งมีราคาแพงเกินไป เป็นต้น”

ในคัมภีร์บาลีไม่พบคำว่า “ภูมิปัญญา” แต่มีคำว่า “ปญฺญาภูมิ” (ปัน-ยา-พู-มิ) มีความหมายว่า พื้นฐานหรือแหล่งที่ก่อให้เกิดปัญญา (ground or stage of wisdom) คือเมื่อคิดหรือทำเช่นนั้นๆ แล้ว ปัญญาคือความรู้แจ้งเห็นจริงจะเกิดขึ้นจนสามารถดับทุกข์หรือแก้ปัญหาได้สิ้นเชิง

: ภูมิปัญญา แก้ปัญหาเฉพาะหน้า

: ปญฺญาภูมิ แก้ปัญหาถึงรากหญ้า

—————

(ตามคำขอของ สมบัติ สมศรีพลอย)

9-12-56

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย