วิสาข และคำที่แตกออกไป (บาลีวันละคำ 4,008)
วิสาข และคำที่แตกออกไป
ทบทวนความรู้เป็นพุทธบูชา
คนไทยคุ้นกับคำว่า “วิสาขบูชา” แต่อาจจะไม่เคยรู้ถึงรากศัพท์ รวมทั้งไม่เคยรู้ถึงคำอื่นๆ ที่แตกออกไปจาก “วิสาข” หรือ “วิสาขบูชา”
บาลีวันละคำวันนี้ขอเป็นสื่อนำความรู้มาบอกกล่าวสู่กันฟัง
คำที่เป็นหลักคือ “วิสาข” อ่านว่า วิ-สา-ขะ ศัพท์เดิมเป็น “วิสาขา” (วิ-สา-ขา) แต่ที่เป็น “วิสาข” ก็มี รากศัพท์มาจาก –
(1) วิส (อ่านว่า วิ-สะ ตัดมาจาก “วิสทิส” = แตกต่างกัน) + ขณฺ (ธาตุ = ทำลาย) + ณ ปัจจัย, ทีฆะ อะ ที่ (วิ)-ส เป็น อา (วิส > วิสา), ลบ ณฺ ที่สุดธาตุและ ณ ปัจจัย + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์
: วิส + ขณฺ = วิสขณ + ณ = วิสขณณ > วิสขณ > วิสข > วิสาข + อา = วิสาขา แปลตามศัพท์ว่า “กลุ่มดาวที่จำแนกผลให้แตกต่างกัน”
(2) วิ (ตัดมาจาก “วิวิธ” = หลากหลาย) + สขา (เพื่อน), ทีฆะ อะ ที่ –ส-(ขา) เป็น อา (สขา > สาขา)
: วิ + สขา = วิสขา > วิสาขา แปลตามศัพท์ว่า “กลุ่มดาวที่มีเพื่อนมาก” (คือมีหลายดวงรวมกันเป็นกลุ่ม)
“วิสาขา” เป็นชื่อของดาวฤกษ์ (นกฺขตฺต – a lunar mansion) คือกลุ่มดาววิสาขา
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน มีคำว่า “วิศาข” และ “ไวศาข” บอกไว้ดังนี้ –
(สะกดตามต้นฉบับ)
(1) วิศาข : (คำวิเศษณ์) ไม่มีศาขา; branchless.
(2) วิศาข : (คำนาม) การติเกย; ท่ายิง (ยืนเท้าห่างกันหนึ่งคืบ); ยาจก, ผู้ขอทาน; เดือย, ระนัยปั่นฝ้าย, เครื่องตีเกลียวป่าน; นักษัตรหมู่ที่สิบหก; Kartikeya; shooting-posture, an attitude in shooting (standing with the feet a span apart); a beggar; a spindle; the sixteenth lunar asterism.
(3) ไวศาข : (คำนาม) เดือนในซึ่งจันทร์แจ่มเต็มดวงใกล้หมู่ดาววิศาขา; the month in which the moon is full near the southern scale or the constellation Viśākhā.
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บคำที่แตกออกไปจาก “วิสาข” หรือ “วิสาขา” หลายคำ ขอยกมาเสนอไว้ในที่นี้ ดังนี้ –
(1) วิศาข-, วิศาขะ, วิศาขา ๑ : (คำนาม) ชื่อเดือนที่ ๖ แห่งจันทรคติ ตกราวเดือนพฤษภาคม, ถ้าในปีอธิกมาสจะตกราวเดือนมิถุนายน. (ส.; ป. วิสาข, วิสาขา).
(2) วิสาข-, วิสาขะ ๒, วิสาขา : (คำนาม) ชื่อเดือนที่ ๖ แห่งจันทรคติ ตกราวเดือนพฤษภาคม, ถ้าในปีอธิกมาสจะตกราวเดือนมิถุนายน. (ป.).
(3) วิสาขบูชา : (คำนาม) การบูชาในวันเพ็ญเดือน ๖ ซึ่งเป็นวันประสูติ ตรัสรู้และปรินิพพานของพระพุทธเจ้า, โบราณใช้ว่า วิศาขบูชา ก็มี. (ป.).
(4) ไพศาข-, ไพศาขะ : (คำนาม) เดือน ๖; ชื่อดาวฤกษ์ที่ ๑๖ ของดาวฤกษ์ ๒๗. (ป. วิสาข; ส. ไวศาข).
(5) ไพศาขบุรณมี : (คำนาม) วันเพ็ญเดือน ๖. (ส.; ป. วิสาขปุณฺณมี).
(6) ไพศาขมาส : (คำนาม) เดือนอันมีพระจันทร์เพ็ญเสวยฤกษ์วิศาขะ คือ เดือน ๖ ตกในราวเดือนพฤษภาคม. (ส.; ป. วิสาขมาส).
…………..
ในคัมภีร์บาลี ชื่อเดือนวิสาขะมีทั้ง “วิสาข” และ “เวสาข”
“วิสาข” เขียนเป็นอักษรโรมันว่า Visākha
“เวสาข” เขียนเป็นอักษรโรมันว่า Vesākha
ส่วนคำที่นานาชาติหมายถึงวันวิสาขบูชาและอ้างว่าเป็นคำสากล เขียนเป็นอักษรฝรั่งสะกดอย่างไร เหมือนหรือต่างจากคำบาลี โปรดศึกษาหาความรู้กันต่อไปเทอญ
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ผ่านวิสาขบูชากันมาคนละหลายปี
: หลายคนยังคงทำความดีเพียงแค่เวียนเทียน
#บาลีวันละคำ (4,008)
3-6-66
…………………………….
…………………………….