จักขุบถ (บาลีวันละคำ 4,050)

จักขุบถ

ทัศนวิสัยในบาลี

อ่านว่า จัก-ขุ-บด

ประกอบด้วยคำว่า จักขุ + บถ

(๒) “จักขุ”

เป็นรูปคำบาลี อ่านว่า จัก-ขุ รากศัพท์มาจาก จกฺขฺ (ธาตุ = ดู, เห็น) + อุ ปัจจัย

: จกฺขฺ + อุ = จกฺขุ แปลตามศัพท์ว่า (1) “อวัยวะที่ดู คือยินดีรูป” (2) “อวัยวะที่มองเห็นได้” หมายถึง ดวงตา, นัยน์ตา, ประสาทตา (the eye) 

ในภาษาไทยมีใช้ทั้ง “จักขุ” และ “จักษุ” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ดังนี้ –

(1) จักขุ, จักขุ– : (คำนาม) ตา. (ป.; ส. จกฺษุ).

(2) จักษุ : (คำนาม) ดวงตา. (ส.; ป. จกฺขุ).

พจนานุกรมฯ บอกว่า บาลี “จกฺขุ” สันสกฤตเป็น “จกฺษุ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน ไม่มีคำว่า “จกฺษุ” มีแต่ “จกฺษุสฺ” บอกไว้ว่า 

“จกฺษุสฺ : (คำนาม) ‘จักษุส,’ จักษุ, ตา; the eye.”

(๒) “บถ”

บาลีเป็น “ปถ” อ่านว่า ปะ-ถะ รากศัพท์มาจาก ปถฺ (ธาตุ = ไป, ถึง, เป็นไป) + อ (อะ) ปัจจัย 

: ปถฺ + อ = ปถ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า (1) “ที่เป็นเครื่องเดินไป” (2) “ที่เป็นที่ไป” (3) “ที่อันผู้มีกิจน้อยใหญ่เกิดขึ้นดำเนินไป” หมายถึง หนทาง, ถนน, ทาง (path, road, way) 

บาลี “ปถ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “บถ” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“บถ : (คำแบบ) (คำนาม) ทาง เช่น กรรมบถ. (ป. ปถ).”

จกฺขุ + ปถ = จกฺขุปถ (จัก-ขุ-ปะ-ถะ) แปลตามศัพท์ว่า “ทางแห่งดวงตา” หมายถึง ระยะของการมองเห็น; ทัศนวิสัย (the range of vision; sight) 

“จกฺขุปถ” ในที่นี้ ใช้ในภาษาไทยเป็น “จักขุบถ” (จัก-ขุ-บด)

ขยายความ :

“จกฺขุปถ” หรือ “จักขุบถ” นี่เองที่คำไทยเก่าแปลงเอามาใช้ว่า “คลองจักษุ” ซึ่งหมายถึง ระยะที่สายตามองเห็น มักใช้เป็นภาษาเขียน ไม่ใช่ภาษาพูด 

“คลองจักษุ” มีความหมายว่า สิ่งนั้นมาอยู่ในรัศมีที่สามารถมองเห็นได้ถนัด เรียกว่า “มาอยู่ในคลองจักษุ” แล้วค่อยๆ เคลื่อนห่างออกไป และไกลไปทุกทีจนกระทั่งมองไม่เห็น หรือจนกระทั่งสิ่งนั้นถูกสิ่งใดสิ่งหนึ่งบดบังทำให้มองไม่เห็นอีกต่อไป เรียกว่า “ลับคลองจักษุ”

ถ้าพูดเป็นคำแปล ก็ตรงกับวลีในภาษาไทยที่ว่า “… จนลับตา” หรือ “… จนลับสายตา” เช่น –

“มองตามเครื่องบินไปจนลับตา” 

“เขามองเธอเดินจากไปจนลับสายตา” 

หมายถึง มองจนมองไม่เห็นอีกแล้วจึงเลิกมอง 

ระยะที่มองเห็นหรือมองตามดังว่ามานี้แหละคือความหมายของคำว่า “จักขุบถ” หรือ “คลองจักษุ” 

“จักขุบถ” หรือ “คลองจักษุ” นี่เองที่คำใหม่บัญญัติว่า “ทัศนวิสัย”

คำว่า “ทัศนวิสัย” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ทัศนวิสัย : (คำที่ใช้ในภูมิศาสตร์) (คำนาม) ระยะทางไกลที่สุดซึ่งสามารถมองเห็นวัตถุด้วยตาเปล่าและบอกได้ว่าวัตถุนั้นเป็นอะไร.”

“คลองจักษุ” เป็นคำเก่า แต่น่าแปลกใจที่คำนี้ไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554

“จกฺขุปถ” ในภาษาไทย นอกจากใช้เป็น “จักขุบถ” แล้ว อาจให้เป็น “จักษุบถ” (จัก-สุ-บด) ได้อีกคำหนึ่ง

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 มีลูกคำ คือคำที่ขึ้นต้นด้วย “จักขุ-” หลายคำ คือ จักขุทวาร จักขุนทรีย์ จักขุประสาท จักขุวิญญาณ จักขุสัมผัส 

แต่ไม่มี “จักขุบถ” 

และพจนานุกรมฯ มีคำว่า “จักษุ” แต่ไม่มีลูกคำ

เป็นอันว่า ทั้ง “จักขุบถ” “จักษุบถ” และ “คลองจักษุ” ไม่ได้เก็บไว้พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554

…………..

ดูก่อนภราดา!

: คำดีๆ บางคำ ไม่มีคนนำเอาไปใช้

: งานบางงานนั่นไซร้ ดีแค่ไหนก็ไม่มีใครเอาไปทำ

#บาลีวันละคำ (4,050)

15-7-66

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….