จักขุบถ (บาลีวันละคำ 4,050)
จักขุบถ
ทัศนวิสัยในบาลี
อ่านว่า จัก-ขุ-บด
ประกอบด้วยคำว่า จักขุ + บถ
(๒) “จักขุ”
เป็นรูปคำบาลี อ่านว่า จัก-ขุ รากศัพท์มาจาก จกฺขฺ (ธาตุ = ดู, เห็น) + อุ ปัจจัย
: จกฺขฺ + อุ = จกฺขุ แปลตามศัพท์ว่า (1) “อวัยวะที่ดู คือยินดีรูป” (2) “อวัยวะที่มองเห็นได้” หมายถึง ดวงตา, นัยน์ตา, ประสาทตา (the eye)
ในภาษาไทยมีใช้ทั้ง “จักขุ” และ “จักษุ” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ดังนี้ –
(1) จักขุ, จักขุ– : (คำนาม) ตา. (ป.; ส. จกฺษุ).
(2) จักษุ : (คำนาม) ดวงตา. (ส.; ป. จกฺขุ).
พจนานุกรมฯ บอกว่า บาลี “จกฺขุ” สันสกฤตเป็น “จกฺษุ”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน ไม่มีคำว่า “จกฺษุ” มีแต่ “จกฺษุสฺ” บอกไว้ว่า
“จกฺษุสฺ : (คำนาม) ‘จักษุส,’ จักษุ, ตา; the eye.”
(๒) “บถ”
บาลีเป็น “ปถ” อ่านว่า ปะ-ถะ รากศัพท์มาจาก ปถฺ (ธาตุ = ไป, ถึง, เป็นไป) + อ (อะ) ปัจจัย
: ปถฺ + อ = ปถ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า (1) “ที่เป็นเครื่องเดินไป” (2) “ที่เป็นที่ไป” (3) “ที่อันผู้มีกิจน้อยใหญ่เกิดขึ้นดำเนินไป” หมายถึง หนทาง, ถนน, ทาง (path, road, way)
บาลี “ปถ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “บถ” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“บถ : (คำแบบ) (คำนาม) ทาง เช่น กรรมบถ. (ป. ปถ).”
จกฺขุ + ปถ = จกฺขุปถ (จัก-ขุ-ปะ-ถะ) แปลตามศัพท์ว่า “ทางแห่งดวงตา” หมายถึง ระยะของการมองเห็น; ทัศนวิสัย (the range of vision; sight)
“จกฺขุปถ” ในที่นี้ ใช้ในภาษาไทยเป็น “จักขุบถ” (จัก-ขุ-บด)
ขยายความ :
“จกฺขุปถ” หรือ “จักขุบถ” นี่เองที่คำไทยเก่าแปลงเอามาใช้ว่า “คลองจักษุ” ซึ่งหมายถึง ระยะที่สายตามองเห็น มักใช้เป็นภาษาเขียน ไม่ใช่ภาษาพูด
“คลองจักษุ” มีความหมายว่า สิ่งนั้นมาอยู่ในรัศมีที่สามารถมองเห็นได้ถนัด เรียกว่า “มาอยู่ในคลองจักษุ” แล้วค่อยๆ เคลื่อนห่างออกไป และไกลไปทุกทีจนกระทั่งมองไม่เห็น หรือจนกระทั่งสิ่งนั้นถูกสิ่งใดสิ่งหนึ่งบดบังทำให้มองไม่เห็นอีกต่อไป เรียกว่า “ลับคลองจักษุ”
ถ้าพูดเป็นคำแปล ก็ตรงกับวลีในภาษาไทยที่ว่า “… จนลับตา” หรือ “… จนลับสายตา” เช่น –
“มองตามเครื่องบินไปจนลับตา”
“เขามองเธอเดินจากไปจนลับสายตา”
หมายถึง มองจนมองไม่เห็นอีกแล้วจึงเลิกมอง
ระยะที่มองเห็นหรือมองตามดังว่ามานี้แหละคือความหมายของคำว่า “จักขุบถ” หรือ “คลองจักษุ”
“จักขุบถ” หรือ “คลองจักษุ” นี่เองที่คำใหม่บัญญัติว่า “ทัศนวิสัย”
คำว่า “ทัศนวิสัย” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ทัศนวิสัย : (คำที่ใช้ในภูมิศาสตร์) (คำนาม) ระยะทางไกลที่สุดซึ่งสามารถมองเห็นวัตถุด้วยตาเปล่าและบอกได้ว่าวัตถุนั้นเป็นอะไร.”
“คลองจักษุ” เป็นคำเก่า แต่น่าแปลกใจที่คำนี้ไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554
“จกฺขุปถ” ในภาษาไทย นอกจากใช้เป็น “จักขุบถ” แล้ว อาจให้เป็น “จักษุบถ” (จัก-สุ-บด) ได้อีกคำหนึ่ง
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 มีลูกคำ คือคำที่ขึ้นต้นด้วย “จักขุ-” หลายคำ คือ จักขุทวาร จักขุนทรีย์ จักขุประสาท จักขุวิญญาณ จักขุสัมผัส
แต่ไม่มี “จักขุบถ”
และพจนานุกรมฯ มีคำว่า “จักษุ” แต่ไม่มีลูกคำ
เป็นอันว่า ทั้ง “จักขุบถ” “จักษุบถ” และ “คลองจักษุ” ไม่ได้เก็บไว้พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554
…………..
ดูก่อนภราดา!
: คำดีๆ บางคำ ไม่มีคนนำเอาไปใช้
: งานบางงานนั่นไซร้ ดีแค่ไหนก็ไม่มีใครเอาไปทำ
#บาลีวันละคำ (4,050)
15-7-66
…………………………….
…………………………….