รพี (บาลีวันละคำ 4,073)
รพี
ดวงไฟที่รุ่งโรจน์
อ่านว่า ระ-พี
“รพี” ตรงกับบาลีว่า “รวิ” อ่านว่า ระ-วิ รากศัพท์มาจาก รุ (ธาตุ = ส่งเสียง; รุ่งเรือง) + อิ ปัจจัย, แผลง อุ ที่ รุ เป็น โอ แล้วแปลง โอ เป็น อว (รุ > โร > รว)
: รุ > โร > รว + อิ = รวิ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งเป็นเหตุร้องแห่งเหล่าสัตว์เพราะถูกแผดเผา” “สิ่งที่รุ่งโรจน์” หมายถึง ดวงอาทิตย์ (the sun)
บาลี “รวิ” สันสกฤตก็เป็น“รวิ”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –
(สะกดตามต้นฉบับ)
“รวิ : (คำนาม) พระอาทิตย์; ทางเดิรของลมปราณ; the sun; the canal for the passage of the vital air.”
บาลี “รวิ” ภาษาไทยใช้เป็น “รวิ” “รวี” “รพิ” “รพี” “รำไพ”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
(1) รวิ ๑, รวี : (คำนาม) พระอาทิตย์, ใช้แผลงว่า รพิ รพี หรือ รําไพ ก็ได้. (ป., ส.).
(2) รพิ, รพี : (คำนาม) พระอาทิตย์. (ป., ส. รวิ).
(3) รำไพ ๑ : ดู รวิ.
ข้อควรทราบ :
การแผลง ว เป็น พ เป็นหลักนิยมทั่วไปในภาษาไทย เช่น –
วิธิ เป็น พิธี
วิวิธ– เป็น พิพิธ– เช่นคำว่า พิพิธภัณฑ์
วิเสส เป็น พิเศษ
รวิ > รพิ
รวี > รพี
และยังแผลงต่อไปเป็น รำไพ
ขยายความ :
คำบาลีที่หมายถึง ดวงอาทิตย์ มีอีกหลายคำ ตามคัมภีร์อภิธานัปปทีปิกา ท่านว่ามี 19 คำ ดังนี้ –
…………..
อาทิจฺโจ สูริโย สูโร
สตรํสิ ทิวากโร
เวโรจโน ทินกโร
อุณฺหรํสิ ปภงฺกโร.
อํสมาลี ทินปติ
ตปโน รวิ ภานุมา
รํสิมา ภากโร ภานุ
อกฺโก สหสฺสรํสิ จ.
ที่มา: อภิธานัปปทีปิกา คาถาที่ 62-63
…………..
แต่ละคำมีความหมายดังนี้ –
(1) อาทิจฺโจ = ดวงไฟที่รุ่งเรืองยิ่งนัก (ไทยใช้ อาทิตย์)
(2) สูริโย = ดวงไฟที่ยังความกล้าให้เกิด, ดวงไฟที่เบียดเบียน
(3) สูโร = ดวงไฟที่ยังความกล้าให้เกิด …(แปลเหมือน สุริย)
(4) สตรํสิ = มีรัศมีเป็นร้อย
(5) ทิวากโร= ผู้ทำให้มีกลางวัน, ผู้มีรัศมีในเวลากลางวัน
(6) เวโรจโน = ดวงไฟที่สว่างเจิดจ้า (ไทยใช้ ไพโรจน์)
(7) ทินกร = ผู้ทำให้มีกลางวัน, ผู้ทำดอกบัวให้บาน
(8 ) อุณฺหรํสิ = ผู้มีรัศมีร้อนแรง
(9) ปภงฺกโร = ผู้ทำแสงสว่าง
(10) อํสมาลี ดวงไฟที่มีระเบียบแห่งแสง
(11) ทินปติ = เจ้าแห่งกลางวัน
(12) ตปโน = ผู้แผดเผา
(13) รวิ = ดวงไฟเป็นเหตุให้ส่งเสียงร้องเพราะถูกแผดเผา, ดวงไฟที่รุ่งโรจน์ (ไทยใช้ รวี, รพี, รำไพ)
(14) ภานุมา = ดวงไฟที่มีแสงสว่าง, ผู้มีแสงสว่าง (ไทยใช้ ภาณุมาศ)
(15) รํสิมา = ดวงไฟที่มีรัศมี
(16) ภากโร = ผู้ทำแสงสว่าง, ผู้เป็นต้นกำเนิดแห่งแสงสว่าง
(17) ภานุ = ผู้สว่าง
(18) อกฺโก = ดวงไฟที่แม้เทวดาก็ยังบูชา
(19) สหสฺสรํสิ = มีรัศมีเป็นพัน
แถม :
7 สิงหาคม วันรพี
วิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี หัวข้อ “พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์” (อ่านเมื่อ 7 สิงหาคม 2566 เวลา 20:30 น.) มีข้อความตอนหนึ่งว่า –
…………..
มหาอำมาตย์เอก พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ (21 ตุลาคม พ.ศ.2417 – 7 สิงหาคม พ.ศ.2463) พระนามเดิม พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ เป็นต้นราชสกุลรพีพัฒน์ เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ 14 ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาตลับ ทรงเป็นผู้วางรากฐานด้านกฎหมายในประเทศไทย จนได้รับพระสมัญญานามว่า พระบิดาแห่งกฎหมายไทย
… พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ สิ้นพระชนม์ ณ กรุงปารีส เมื่อวันที่ 7 สิงหาคม พ.ศ.2463 สิริพระชันษา 45 ปี
…………..
ดูก่อนภราดา!
ยถา รวิ มโนตาโป
ยถา จนฺโท มโนรติ.
: ยามเผากิเลส จุ่งร้อนดุจดวงรวี
: ยามโลมฤดี จงเย็นดั่งแสงจันทรา
#บาลีวันละคำ (4,073)
7-8-66
…………………………….
…………………………….