รพี (บาลีวันละคำ 4,073)

รพี

ดวงไฟที่รุ่งโรจน์

อ่านว่า ระ-พี

“รพี” ตรงกับบาลีว่า “รวิ” อ่านว่า ระ-วิ รากศัพท์มาจาก รุ (ธาตุ = ส่งเสียง; รุ่งเรือง) + อิ ปัจจัย, แผลง อุ ที่ รุ เป็น โอ แล้วแปลง โอ เป็น อว (รุ > โร > รว) 

: รุ > โร > รว + อิ = รวิ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งเป็นเหตุร้องแห่งเหล่าสัตว์เพราะถูกแผดเผา” “สิ่งที่รุ่งโรจน์” หมายถึง ดวงอาทิตย์ (the sun)

บาลี “รวิ” สันสกฤตก็เป็น“รวิ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“รวิ : (คำนาม) พระอาทิตย์; ทางเดิรของลมปราณ; the sun; the canal for the passage of the vital air.”

บาลี “รวิ” ภาษาไทยใช้เป็น “รวิ” “รวี” “รพิ” “รพี” “รำไพ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

(1) รวิ ๑, รวี : (คำนาม) พระอาทิตย์, ใช้แผลงว่า รพิ รพี หรือ รําไพ ก็ได้. (ป., ส.).

(2) รพิ, รพี : (คำนาม) พระอาทิตย์. (ป., ส. รวิ).

(3) รำไพ ๑ : ดู รวิ.

ข้อควรทราบ :

การแผลง ว เป็น พ เป็นหลักนิยมทั่วไปในภาษาไทย เช่น –

วิธิ เป็น พิธี

วิวิธ– เป็น พิพิธ– เช่นคำว่า พิพิธภัณฑ์

วิเสส เป็น พิเศษ

รวิ > รพิ 

รวี > รพี 

และยังแผลงต่อไปเป็น รำไพ

ขยายความ :

คำบาลีที่หมายถึง ดวงอาทิตย์ มีอีกหลายคำ ตามคัมภีร์อภิธานัปปทีปิกา ท่านว่ามี 19 คำ ดังนี้ –

…………..

อาทิจฺโจ สูริโย สูโร

สตรํสิ ทิวากโร

เวโรจโน ทินกโร

อุณฺหรํสิ ปภงฺกโร.

อํสมาลี ทินปติ

ตปโน รวิ ภานุมา

รํสิมา ภากโร ภานุ

อกฺโก สหสฺสรํสิ จ.

ที่มา: อภิธานัปปทีปิกา คาถาที่ 62-63

…………..

แต่ละคำมีความหมายดังนี้ –

(1) อาทิจฺโจ = ดวงไฟที่รุ่งเรืองยิ่งนัก (ไทยใช้ อาทิตย์)

(2) สูริโย = ดวงไฟที่ยังความกล้าให้เกิด, ดวงไฟที่เบียดเบียน

(3) สูโร = ดวงไฟที่ยังความกล้าให้เกิด …(แปลเหมือน สุริย)

(4) สตรํสิ = มีรัศมีเป็นร้อย

(5) ทิวากโร= ผู้ทำให้มีกลางวัน, ผู้มีรัศมีในเวลากลางวัน

(6) เวโรจโน = ดวงไฟที่สว่างเจิดจ้า (ไทยใช้ ไพโรจน์)

(7) ทินกร = ผู้ทำให้มีกลางวัน, ผู้ทำดอกบัวให้บาน

(8 ) อุณฺหรํสิ = ผู้มีรัศมีร้อนแรง

(9) ปภงฺกโร = ผู้ทำแสงสว่าง

(10) อํสมาลี ดวงไฟที่มีระเบียบแห่งแสง

(11) ทินปติ = เจ้าแห่งกลางวัน

(12) ตปโน = ผู้แผดเผา

(13) รวิ = ดวงไฟเป็นเหตุให้ส่งเสียงร้องเพราะถูกแผดเผา, ดวงไฟที่รุ่งโรจน์ (ไทยใช้ รวี, รพี, รำไพ)

(14) ภานุมา = ดวงไฟที่มีแสงสว่าง, ผู้มีแสงสว่าง (ไทยใช้ ภาณุมาศ)

(15) รํสิมา = ดวงไฟที่มีรัศมี

(16) ภากโร = ผู้ทำแสงสว่าง, ผู้เป็นต้นกำเนิดแห่งแสงสว่าง

(17) ภานุ = ผู้สว่าง

(18) อกฺโก = ดวงไฟที่แม้เทวดาก็ยังบูชา

(19) สหสฺสรํสิ = มีรัศมีเป็นพัน

แถม :

7 สิงหาคม วันรพี

วิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี หัวข้อ “พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์” (อ่านเมื่อ 7 สิงหาคม 2566 เวลา 20:30 น.) มีข้อความตอนหนึ่งว่า –

…………..

มหาอำมาตย์เอก พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ (21 ตุลาคม พ.ศ.2417 – 7 สิงหาคม พ.ศ.2463) พระนามเดิม พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ เป็นต้นราชสกุลรพีพัฒน์ เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ 14 ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาตลับ ทรงเป็นผู้วางรากฐานด้านกฎหมายในประเทศไทย จนได้รับพระสมัญญานามว่า พระบิดาแห่งกฎหมายไทย

… พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ สิ้นพระชนม์ ณ กรุงปารีส เมื่อวันที่ 7 สิงหาคม พ.ศ.2463 สิริพระชันษา 45 ปี

…………..

ดูก่อนภราดา!

ยถา  รวิ  มโนตาโป

ยถา  จนฺโท  มโนรติ.

: ยามเผากิเลส จุ่งร้อนดุจดวงรวี

: ยามโลมฤดี จงเย็นดั่งแสงจันทรา

#บาลีวันละคำ (4,073)

7-8-66 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….