สปทานจาริกังคะ ธุดงค์ข้อที่ 4 (บาลีวันละคำ 4,113)
สปทานจาริกังคะ ธุดงค์ข้อที่ 4
รับบิณฑบาตไม่เลือกที่รักมักที่ชัง
…………..
ธุดงค์มี 13 ข้อ คือ –
1. ปังสุกูลิกังคะ ถือทรงผ้าบังสุกุลเป็นวัตร
2. เตจีวริกังคะ ถือทรงเพียงไตรจีวรเป็นวัตร
3. ปิณฑปาติกังคะ ถือเที่ยวบิณฑบาตเป็นวัตร
4. สปทานจาริกังคะ ถือเที่ยวบิณฑบาตไปตามลำดับเป็นวัตร
5. เอกาสนิกังคะ ถือนั่งฉัน ณ อาสนะเดียวเป็นวัตร
6. ปัตตปิณฑิกังคะ ถือฉันเฉพาะในบาตรเป็นวัตร
7. ขลุปัจฉาภัตติกังคะ ถือห้ามภัตที่ถวายภายหลังเป็นวัตร
8. อารัญญิกังคะ ถืออยู่ป่าเป็นวัตร
9. รุกขมูลิกังคะ ถืออยู่โคนไม้เป็นวัตร
10. อัพโภกาสิกังคะ ถืออยู่ที่แจ้งเป็นวัตร
11. โสสานิกังคะ ถืออยู่ป่าช้าเป็นวัตร
12. ยถาสันถติกังคะ ถืออยู่ในเสนาสนะแล้วแต่เขาจัดให้
13. เนสัชชิกังคะ ถือการนั่งเป็นวัตร
…………..
“สปทานจาริกังคะ” อ่านว่า สะ-ปะ-ทา-นะ-จา-ริ-กัง-คะ ประกอบด้วยคำว่า สปทานจาริก + อังคะ
(๑) “สปทานจาริก”
เป็นรูปคำบาลี อ่านว่า สะ-ปะ-ทา-นะ-จา-ริ-กะ ประกอบด้วยคำว่า สปทาน + จาร + อิก ปัจจัย
(ก) “สปทาน” อ่านว่า สะ-ปะ-ทา-นะ รากศัพท์มาจาก สห (คำอุปสรรค = พร้อมกัน, ร่ววมกัน) + อปทาน (ความไม่ขาดตอน), แปลง สห เป็น ส
: สห + อปทาน = สหปทาน > สปทาน แปลตามศัพท์ว่า “เป็นไปกับด้วยความไม่ขาดตอน” หมายถึง ไม่มีการหยุด (without a stop)
(ข) “จาร” อ่านว่า จา-ระ รากศัพท์มาจาก + จรฺ (ธาตุ = ดำเนินไป, ประพฤติ) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ทีฆะ อะ ที่ จ-(รฺ) เป็น อา (จรฺ > จารฺ)
: จรฺ + ณ = จรณ > จร > จาร แปลตามศัพท์ว่า “การดำเนินไป”
สปทาน + จาร = สปทานจาร (สะ-ปะ-ทา-นะ-จา-ระ) แปลว่า “การดำเนินไปโดยไม่ขาดตอน”
(ค) สปทานจาร + อิก = สปทานจาริก (สะ-ปะ-ทา-นะ-จา-ริ-กะ) แปลว่า “ผู้ดำเนินไปโดยไม่ขาดตอน” หมายถึง ผู้เที่ยวบิณฑบาตตามลำดับตรอก (one who goes on uninterrupted alms-begging)
(๒) “อังคะ”
เขียนแบบบาลีเป็น “องฺค” อ่านว่า อัง-คะ รากศัพท์มาจาก องฺคฺ (ธาตุ = ไป, ถึง, เป็นไป; รู้) + อ (อะ) ปัจจัย
: องฺคฺ + อ = องฺค (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า (1) “ร่างที่เดินได้” (2) “เหตุเป็นเครื่องรู้ที่เกิด” (คือทำให้รู้ต้นกำเนิด) (3) “ส่วนอันเขารู้ว่าเป็นส่วนย่อย”
“องฺค” ในบาลีหมายถึง –
(1) ส่วนของร่างกาย, อวัยวะ (a constituent part of the body, a limb)
(2) ชิ้นส่วน, ส่วนประกอบ (member, part)
(3) องค์ประกอบของทั้งหมด หรือของระบบ หรือส่วนย่อยที่ประกอบเข้าเป็นส่วนใหญ่ (a constituent part of a whole or system or collection)
สปทานจาริก + องฺค = สปทานจาริกงฺค (สะ-ปะ-ทา-นะ-จา-ริ-กัง-คะ) แปลว่า “องค์แห่งผู้ถือการบิณฑบาตไปตามลำดับตรอก” หมายถึง วิธีปฏิบัติธุดงค์ว่าด้วยการรับบิณฑบาตไม่ข้ามลำดับบ้าน
“สปทานจาริกงฺค” ใช้ในภาษาไทยเป็น “สปทานจาริกังคะ”
ขยายความ :
“สปทานจาริกังคะ” เป็นธุดงค์ข้อที่ 4 ในจำนวนธุดงค์ 13 ข้อ
พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต บอกความหมายของ “ธุดงค์” และ “สปทานจาริกังคะ” ไว้ดังนี้
…………..
(1) ธุดงค์ : องค์คุณเครื่องกำจัดกิเลส, ข้อปฏิบัติเข้มงวด ที่สมัครใจสมาทานประพฤติประจำตัว ชั่วระยะกาลสั้น หรือยาว หรือแม้ตลอดชีวิต ก็ได้ เป็นอุบายขัดเกลากิเลส ส่งเสริมความมักน้อยสันโดษ เป็นต้น มี 13 ข้อ
(2) สปทานจาริกังคะ : องค์แห่งผู้ถือเที่ยวบิณฑบาตไปตามลำดับบ้าน คือรับตามลำดับบ้านตามแถวเดียวกัน ไม่รับข้ามบ้านข้ามแถว, เที่ยวบิณฑบาตไปตามตรอก ตามห้องแถว เรียงลำดับเรื่อยไปเป็นแนวเดียวกัน ไม่ข้ามไปเลือกรับที่โน่นที่นี่ตามใจชอบ, คำสมาทานว่า “โลลุปฺปจารํ ปฏิกฺขิปามิ, สปทานจาริกงฺคํ สมาทิยามิ” แปลว่า “ข้าพเจ้างดการเที่ยวตามใจอยาก สมาทานองค์แห่งผู้ถือเที่ยวบิณฑบาตไปตามลำดับเป็นวัตร” (ข้อ ๔ ใน ธุดงค์ ๑๓)
…………..
พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ข้อ [342] แสดง “สปทานจาริกังคะ” ธุดงค์ข้อที่ 4 ไว้ดังนี้ –
…………..
4. สปทานจาริกังคะ (องค์แห่งผู้ถือเที่ยวบิณฑบาตไปตามลำดับเป็นวัตร คำสมาทานว่า “โลลุปฺปจารํ ปฏิกฺขิปามิ, สปทานจาริกงฺคํ สมาทิยามิ” แปลว่า “ข้าพเจ้างดการเที่ยวตามใจอยาก สมาทานองค์แห่งผู้—” — Sapadānacārikaṅga: house-to-house-seeker’s practice)
…………..
ในการออกบิณฑบาต ภิกษุบางรูปอาจเลือกรับอาหารบิณฑบาตบางบ้าน ไม่รับบางบ้าน ด้วยเหตุผลบางประการ เช่น สังเกตเห็นว่าบ้านไหนใส่อาหารประณีต (คืออาหารอย่างดี มีราคา คุณภาพดี) ก็เลือกรับบ้านนั้น บ้านไหนใส่อาหารไม่ประณีตก็หาเลศเลี่ยงไปเสีย ไม่รับ อย่างนี้เป็นต้น
แต่ภิกษุที่ถือธุดงค์ข้อนี้จะไม่ประพฤติเช่นนั้น คือจะรับบิณฑบาตไปตามลำดับบ้านที่ไปถึงเข้า ไม่เว้นบ้านไหน ไม่เลือกอาหารดีอาหารเลว จนกว่าจะพอแก่ความต้องการ
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ใส่บาตรด้วยน้ำใจเลื่อมใสศรัทธา
: คือใส่ทิพยรสโอชาลงในบิณฑบาต
#บาลีวันละคำ (4,113)
16-9-66
…………………………….
…………………………….