โสสานิกังคะ ธุดงค์ข้อที่ 11 (บาลีวันละคำ 4,120)

โสสานิกังคะ ธุดงค์ข้อที่ 11

อยู่ป่าช้า

…………..

ธุดงค์มี 13 ข้อ คือ –

1. ปังสุกูลิกังคะ ถือทรงผ้าบังสุกุลเป็นวัตร 

2. เตจีวริกังคะ ถือทรงเพียงไตรจีวรเป็นวัตร 

3. ปิณฑปาติกังคะ ถือเที่ยวบิณฑบาตเป็นวัตร 

4. สปทานจาริกังคะ ถือเที่ยวบิณฑบาตไปตามลำดับเป็นวัตร 

5. เอกาสนิกังคะ ถือนั่งฉัน ณ อาสนะเดียวเป็นวัตร 

6. ปัตตปิณฑิกังคะ ถือฉันเฉพาะในบาตรเป็นวัตร 

7. ขลุปัจฉาภัตติกังคะ ถือห้ามภัตที่ถวายภายหลังเป็นวัตร 

8. อารัญญิกังคะ ถืออยู่ป่าเป็นวัตร 

9. รุกขมูลิกังคะ ถืออยู่โคนไม้เป็นวัตร 

10. อัพโภกาสิกังคะ ถืออยู่ที่แจ้งเป็นวัตร 

11. โสสานิกังคะ ถืออยู่ป่าช้าเป็นวัตร 

12. ยถาสันถติกังคะ ถืออยู่ในเสนาสนะแล้วแต่เขาจัดให้ 

13. เนสัชชิกังคะ ถือการนั่งเป็นวัตร 

…………..

“โสสานิกังคะ” อ่านว่า โส-สา-นิ-กัง-คะ ประกอบด้วยคำว่า โสสานิก + อังคะ

(๑) “โสสานิก” 

บาลีอ่านว่า โส-สา-นิ-กะ ประกอบด้วยคำว่า โสสาน + อิก ปัจจัย

(ก) “โสสาน” อ่านว่า โส-สา-นะ รูปคำเดิมเป็น “สุสาน” รากศัพท์มาจาก ฉว (ศพ) + สยน (ที่นอน), แปลง ฉว เป็น สุ, สยน เป็น สาน 

: ฉว + สยน = ฉวสยน > สุสยน > สุสาน (สุ-สา-นะ) แปลว่า “ที่นอนของศพ” หมายถึง ป่าช้า (a cemetery)

(ข) สุสาน + อิก ปัจจัย, แผลง อุ ที่ สุ– เป็น โอ (สุสาน > โสสาน)

: สุสาน + อิก = สุสานิก > โสสานิก (โส-สา-นิ-กะ) แปลว่า “ผู้อยู่ในป่าช้า” 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ บอกความหมายของ “โสสานิก” ไว้ดังนี้ –

(1) connected with a cemetery, bier-like (เกี่ยวกับป่าช้า, เหมือนแคร่หามศพ) 

(2) one who lives in or near a cemetery (ผู้อาศัยอยู่ในหรือใกล้ป่าช้า) 

(๒) “อังคะ”

เขียนแบบบาลีเป็น “องฺค” อ่านว่า อัง-คะ รากศัพท์มาจาก องฺคฺ (ธาตุ = ไป, ถึง, เป็นไป; รู้) + อ (อะ) ปัจจัย

: องฺคฺ + อ = องฺค (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า (1) “ร่างที่เดินได้” (2) “เหตุเป็นเครื่องรู้ที่เกิด” (คือทำให้รู้ต้นกำเนิด) (3) “ส่วนอันเขารู้ว่าเป็นส่วนย่อย”

“องฺค” ในบาลีหมายถึง –

(1) ส่วนของร่างกาย, อวัยวะ (a constituent part of the body, a limb)

(2) ชิ้นส่วน, ส่วนประกอบ (member, part)

(3) องค์ประกอบของทั้งหมด หรือของระบบ หรือส่วนย่อยที่ประกอบเข้าเป็นส่วนใหญ่ (a constituent part of a whole or system or collection)

โสสานิก + องฺค = โสสานิกงฺค (โส-สา-นิ-กัง-คะ) แปลว่า “องค์แห่งผู้อยูในป่าช้า” หมายถึง วิธีปฏิบัติธุดงค์ว่าด้วยการอยู่ในป่าช้า

“โสสานิกงฺค” ใช้ในภาษาไทยเป็น “โสสานิกังคะ” 

ขยายความ :

“โสสานิกังคะ” เป็นธุดงค์ข้อที่ 11 ในจำนวนธุดงค์ 13 ข้อ

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต บอกความหมายของ “ธุดงค์” และ “โสสานิกังคะ” ไว้ดังนี้ 

…………..

(1) ธุดงค์ : องค์คุณเครื่องกำจัดกิเลส, ข้อปฏิบัติเข้มงวด ที่สมัครใจสมาทานประพฤติประจำตัว ชั่วระยะกาลสั้น หรือยาว หรือแม้ตลอดชีวิต ก็ได้ เป็นอุบายขัดเกลากิเลส ส่งเสริมความมักน้อยสันโดษ เป็นต้น มี 13 ข้อ 

(2) โสสานิกังคะ : องค์แห่งผู้ถืออยู่ป่าช้า คืออยู่แรมคืนในป่าช้าเป็นประจำ, คำสมาทานว่า “อสุสานํ ปฏิกฺขิปามิ, โสสานิกงฺคํ สมาทิยามิ” แปลว่า “ข้าพเจ้างดที่มิใช่ป่าช้า สมาทานองค์แห่งผู้ถืออยู่ป่าช้า” (ข้อ ๑๑ ใน ธุดงค์ ๑๓)

…………..

พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ข้อ [342] แสดง “โสสานิกังคะ” ธุดงค์ข้อที่ 11 ไว้ดังนี้ –

…………..

11. โสสานิกังคะ (องค์แห่งผู้ถืออยู่ป่าช้าเป็นวัตร คำสมาทานว่า “อสุสานํ ปฏิกฺขิปามิ, โสสานิกงฺคํ สมาทิยามิ” แปลว่า “ข้าพเจ้างดที่มิใช่ป่าช้า สมาทานองค์แห่งผู้—” — Sosānikaṅga: charnel-ground-dweller’s practice)

…………..

เมื่อราว 60-70 ปีที่ล่วงมา ผู้เขียนบาลีวันละคำเป็นเด็กวัดหนองกระทุ่ม อำเภอปากท่อ จังหวัดราชบุรี เป็นวัดในชนบท มีป่าช้า เผาศพบนกองฟอน ฝังศพกับพื้นดิน ยังทันได้เห็นพระที่ถือธุดงค์ข้อ “โสสานิกังคะ” นี้ แต่ ณ บัดนี้พระอยู่ป่าช้าที่วัดหนองกระทุ่มไม่มีแล้ว วัดต่างๆ สร้างเมรุเผาศพแบบใหม่ ที่เก็บศพก็เป็นแบบใหม่ โอกาสที่พระตามวัดต่างๆ จะปฏิบัติธุดงค์ข้อนี้ก็หมดไป ถ้าจะปฏิบัติก็ต้องดั้นด้นไปหาป่าช้าในที่ไกลๆ

อย่างไรก็ตาม พระที่อยู่ในชนบทห่างไกล ยังเผาศพหรือฝังศพกันแบบเก่า บรรยากาศอำนวยให้ถือธุดงค์ข้อนี้ได้ก็น่าจะพอมีหลงเหลืออยู่บ้าง

…………..

ดูก่อนภราดา!

: กลัวตาย ตายร้อยครั้ง

: ไม่กลัวตาย ตายครั้งเดียว

#บาลีวันละคำ (4,120)

23-9-66

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….