ดิลก (บาลีวันละคำ 4,138)

ดิลก

รอยเจิมที่หน้าผาก

อ่านว่า ดิ-หฺลก

“ดิลก” บาลีเป็น “ติลก” (ภาษาไทย ด เด็ก บาลี ต เต่า) อ่านว่า ติ-ละ-กะ รากศัพท์มาจาก –

(1) ติลฺ (ธาตุ = ไป, เป็นไป) + ณฺวุ ปัจจัย, แปลง ณฺวุ เป็น อก (อะ-กะ)

: ติลฺ + ณฺวุ = ติลณฺวุ > ติลก แปลตามศัพท์ว่า “รอยเจิมที่เป็นไป” 

(2) ติล (เมล็ดงา) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ + ก สกรรถ (กะ-สะ-กัด)

: ติล + ณ = ติลณ > ติล + ก = ติลก แปลตามศัพท์ว่า “รอยเจิมที่เกิดขึ้นมีสัณฐานเหมือนเมล็ดงา” 

“ติลก” (ปุงลิงค์) หมายถึง จุด, รอยเปื้อน, ไฝ, กระบนผิวหน้า (a spot, stain, mole, freckle)

บาลี “ติลก” สันสกฤตก็เป็น “ติลก”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“ติลก : (คำวิเศษณ์) มีจุด, มีไฝตามตัว; spotted, freckled, having spots or moles on the body; – (คำนาม) บุทคลผู้มีไฝตามตัว; รอยเจิมที่แสกหน้าและหน้าผาก; a person having spots or moles on the body; a mark or marks made with coloured earths or unguents between the eye-brows and upon the forehead.”

บาลี “ติลก” ใช้ในภาษาไทยเป็น “ดิลก” (บาลี ต เต่า ภาษาไทย ด เด็ก)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2542 บอกไว้ว่า – 

“ดิลก : (คำนาม) รอยแต้มหรือเจิมที่หน้าผากเพื่อเป็นมงคล, เลิศ, ยอด, เฉลิม. (ป., ส. ติลก ว่า ไฝ, รอยตกกระที่ผิวหนัง).”

ต่อมา พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 ปรับแก้ใหม่เป็นดังนี้ – 

“ดิลก : (คำวิเศษณ์) เลิศ, ยอด, เฉลิม, เช่น มหาดิลกภพนพรัตน์. (ป., ส. ติลก ว่า รอยแต้มหรือเจิมที่หน้าผากเพื่อเป็นมงคล).”

โปรดสังเกตว่า พจนานุกรมฯ ฉบับ 2542 บอกว่า “ดิลก” เป็นคำนาม แต่พจนานุกรมฯ ฉบับ 2554 บอกว่า “ดิลก” เป็นคำวิเศษณ์

แถม :

คำว่า “ติลก = ดิลก” มีในพระคาถาชินบัญชรบทหนึ่งว่าดังนี้ –

…………..

ปุณฺโณ  องฺคุลิมาโล  จ

อุปาลินนฺทสีวลี

เถรา  ปญฺจ  อิเม  ชาตา

นลาเต  ติลกา  มม.

(ปุณโณ  อังคุลิมาโล  จะ

อุปาลินันทะสีวะลี

เถรา  ปัญจะ  อิเม  ชาตา

นะลาเต  ติละกา  มะมะ.)

ขอเชิญพระปุณณะ พระองคุลิมาล พระอุบาลี

พระนันทะแลพระสีวลี

พระเถระทั้งห้าองค์นี้จงปรากฏเกิด-

เป็นดิลกรอยเจิมที่หน้าผากของข้าพเจ้า

…………..

ดูก่อนภราดา!

: เอาดิลกเจิมดวงหน้าเห็นถนัด

: อย่าลืมอัญเชิญคุณพระไตรรัตน์เจิมดวงใจ

#บาลีวันละคำ (4,138)

11-10-66 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….