ขคฺโค – 1 ในเบญจราชกกุธภัณฑ์ (บาลีวันละคำ 4,344)

17 สิงหาคม 2024 suriyan bunthae

ขคฺโค – 1 ในเบญจราชกกุธภัณฑ์

พระคัมภีร์อภิธานัปปทีปิกา หรือ พจนานุกรมภาษาบาลีแปลเป็นไทย พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหลวงชินวรสิริวัฒน์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า วัดราชบพิธ ทรงเรียบเรียง คาถาที่ 358 มีข้อความดังนี้ –

…………..

ขคฺโค (จ) ฉตฺต’มุณฺหีสํ

ปาทุกา วาฬวีชนี

(อิเม กกุธภณฺฑานิ

ภวนฺติ ปญฺจ ราชุนํ)

(ราชกกุธภัณฑ์ ๕ คือ)

พระขรรค์, ฉัตร, อุณหีศ,

ฉลองพระบาท, วาฬวีชนี

…………..

หนังสือ “ประมวลองค์ความรู้พระราชพิธีบรมราชาภิเษก” กระทรวงวัฒนธรรมจัดพิมพ์เนื่องในมหามงคลการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก พุทธศักราช 2562 หน้า 110 อธิบายคำว่า “เครื่องราชกกุธภัณฑ์” มีข้อความดังนี้ –

…………..

เครื่องราชกกุธภัณฑ์ (ราด-ชะ-กะ-กุด-ทะ-พัน)

เครื่องราชกกุธภัณฑ์ คือ เครื่องหมายแห่งความเป็นพระราชาธิบดี จึงเป็นสิ่งสำคัญยิ่งที่ต้องทูลเกล้าฯ ถวายในการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก เป็นประเพณีสืบเนื่องมาจากลัทธิพราหมณ์ โดยพระมหาราชครูพราหมณ์เป็นผู้ถวาย ประกอบด้วย พระมหาเศวตฉัตร พระมหาพิชัยมงกุฎ พระแสงขรรค์ชัยศรี ธารพระกร วาลวิชนี และฉลองพระบาทเชิงงอน

…………..

“ขคฺโค” อ่านว่า ขัก-โค รูปคำเดิมเป็น “ขคฺค” อ่านว่า ขัก-คะ รากศัพท์มาจาก ขคฺคฺ (ธาตุ = ตัดเป็นท่อน) + อ (อะ) ปัจจัย

: ขคฺคฺ + อ = ขคฺค แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ใช้ตัด”

“ขคฺค” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) พระขรรค์, ดาบ (a sword)

(2) แรด (a rhinoceros)

ในที่นี้ “ขคฺค” หมายถึง พระขรรค์

“ขคฺค” แจกด้วยวิภัตตินามที่หนึ่ง (ปฐมาวิภัตติ) เอกวจนะ ปุงลิงค์ เปลี่ยนรูปเป็น “ขคฺโค”

บาลี “ขคฺค” สันสกฤตเป็น “ขฑฺค”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“ขฑฺค : (คำนาม) ‘ขฑฺคิน, ขัฑคเธนู,’ แรด; นอแรด; ขรรค์, กระบี่, ดาพ; มีดยัญเล่มใหญ่; โลหะ, โลหธาตุ, เหล็ก; a rhinoceros; a rhinoceros, horn; a sword, a scimitar; a large sacrificial knife; iron.”

บาลี “ขคฺค” ในภาษาไทยใช้เป็น “ขรรค์” “ขรรคะ” และ “ขรรคา” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

(1) ขรรค์ : (คำนาม) ศัสตราวุธชนิดหนึ่ง มีคม ๒ ข้าง ที่กลางใบมีดทั้งหน้าและหลังเป็นสันเล็กคล้ายคมรูปหอก ด้ามสั้น. (ป. ขคฺค; ส. ขฑฺค).

(2) ขรรคะ, ขรรคา : (คำแบบ) (คำนาม) แรด เช่น หนึ่งนบสิขานนนารถ เถลิงขรรคาอาศน์ แลยาตรอัมพรแผ่นพาย. (ดุษฎีสังเวย). (ป. ขคฺค; ส. ขฑฺค).

“ขคฺค” หรือ “ขรรค์” เมื่อใช้เป็นราชาศัพท์ เรียกว่า “พระแสงขรรค์” เรียกเต็มยศว่า “พระแสงขรรค์ชัยศรี”

ขยายความ :

หนังสือ “ประมวลองค์ความรู้พระราชพิธีบรมราชาภิเษก” กระทรวงวัฒนธรรมจัดพิมพ์เนื่องในมหามงคลการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก พุทธศักราช 2562 หน้า 113 อธิบายคำว่า “พระแสงขรรค์ชัยศรี” มีข้อความดังนี้

…………..

พระแสงขรรค์ชัยศรี เป็นพระแสงราชศัสตราวุธประจำพระองค์พระมหากษัตริย์ ใบพระขรรค์เป็นของเก่า เจ้าพระยาอภัยภูเบศร์ (แบน) ให้ข้าราชการจากเมืองพระตะบองนำมาทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช เมื่อพุทธศักราช ๒๓๒๗ และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ทำด้ามและฝักขึ้นด้วยทองลงยาประดับอัญมณี ใช้เป็นเครื่องราชกกุธภัณฑ์ในการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก เมื่อพุทธศักราช ๒๓๒๘