คิลานปัจจัยเภสัชบริขาร (บาลีวันละคำ 4,361)

คิลานปัจจัยเภสัชบริขาร

ไม่พูดไม่เขียนก็ไม่เป็นไร

เรียนรู้ไว้ไม่เสียหาย

อ่านว่า คิ-ลา-นะ-ปัด-ไจ-เพ-สัด-ชะ-บอ-ริ-ขาน 

แยกศัพท์เป็น คิลาน + ปัจจัย + เภสัช + บริขาร

(๑) “คิลาน” 

บาลีอ่านว่า คิ-ลา-นะ รากศัพท์มาจาก – 

(1) คิลา (ธาตุ = หมดความสนุก) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ) 

: คิลา + ยุ > อน = คิลาน แปลตามศัพท์ว่า “ผู้หมดความสนุก” 

(2) คิลฺ (ธาตุ = ลำบาก) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ), ทีฆะ อะ ที่ (คิ)-ลฺ เป็น อา (คิลฺ > คิลา) 

: คิลฺ + ยุ > อน = คิลน > คิลาน แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ลำบาก” 

“คิลาน” ใช้เป็นคุณศัพท์ หมายถึง ป่วย, เจ็บไข้ (sick, ill) 

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“คิลาน-, คิลานะ : (คำนาม) คนเจ็บ. (ป.).”

(๒) “ปัจจัย” 

บาลีเป็น “ปจฺจย” อ่านว่า ปัด-จะ-ยะ รากศัพท์มาจาก ปฏิ หรือ ปติ (คำอุปสรรค = เฉพาะ, ตอบ, ทวน, กลับ) + อิ (ธาตุ = ไป, ถึง, เป็นไป) + อ (อะ) ปัจจัย, แปลง ปฏิ เป็น ปจฺจ หรืออีกนัยหนึ่ง แปลง อิ ที่ ปติ เป็น ย, แปลง ตย (คือ ปตย) เป็น ปจฺจ, แปลง อิ ธาตุเป็น เอ, แปลง เอ เป็น อย

: ปฏิ > ปจฺจ (ปติ > ปตย > ปจฺจ) + อิ > เอ > อย : ปจฺจ + อย + อ = ปจฺจย

พิสูจน์การกลายรูปและเสียง :

ลองออกเสียง ปะ-ติ-อะ-ยะ (ปฏิ + อิ) ทีละพยางค์ช้า ๆ แล้วเพิ่มความเร็วขึ้นทีละน้อยจนเร็วที่สุด ปะ-ติ-อะ-ยะ จะกลายเสียงเป็น ปัด-จะ-ยะ ได้ การกลายรูปจึงมาจากธรรมชาติของการกลายเสียงนั่นเอง

“ปจฺจย” (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “เหตุเป็นแดนอาศัยเป็นไปแห่งผล” “เหตุเป็นเครื่องเป็นไปแห่งผล” มีความหมายว่า –

(1) อาศัย, หันไปพึ่ง, รากฐาน, เหตุ, สาเหตุ (resting on, falling back on, foundation, cause, motive)

(2) สิ่งสนับสนุน, ของที่จำเป็น, ปัจจัย, วิถีทาง, เครื่องค้ำจุน (support, requisite, means, stay)

(3) เหตุผล, วิธี, เงื่อนไข (reason, ground, condition)

(4) เหตุผลสำหรับ, ความเชื่อ, ความมั่นใจ, ความเชื่อมั่น, การเชื่อถือหรืออาศัย (ground for, belief, confidence, trust, reliance)

ความหมายที่เข้าใจกันทั่วไปคือ ปัจจัย, เหตุ, สาเหตุ, ที่พึ่ง, ความช่วยเหลือ ฯลฯ

“ปจฺจย” ภาษาไทยใช้ว่า “ปัจจัย” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายไว้ว่า –

(1) เหตุอันเป็นทางให้เกิดผล, หนทาง, เช่น การศึกษาเป็นปัจจัยให้เกิดความรู้ความสามารถ, องค์ประกอบ, ส่วนประกอบ, เช่น ปัจจัยในการผลิต, คํา “ปัจจัย” กับ คํา “เหตุ” มักใช้แทนกันได้.

(2) เครื่องอาศัยยังชีพ, เครื่องอาศัยเลี้ยงชีวิตของบรรพชิตในพระพุทธศาสนา ๔ อย่าง คือ จีวร (ผ้านุ่งห่ม) บิณฑบาต (อาหาร) เสนาสนะ (ที่อยู่) คิลานเภสัช (ยา) รวมเรียกว่า จตุปัจจัย คือ ปัจจัย ๔, โดยปริยายหมายถึงเงินตราก็ได้ (มักใช้แก่ภิกษุสามเณร).

(3) (คำที่ใช้ในไวยากรณ์) ส่วนเติมท้ายธาตุหรือศัพท์เพื่อแสดงความหมายเป็นต้น. (ป.).

(๓) “เภสัช” 

เขียนแบบบาลีเป็น “เภสชฺช” อ่านว่า เพ-สัด-ชะ รากศัพท์มาจาก ภิสช + ณฺย ปัจจัย 

(ก) “ภิสช” (พิ-สะ-ชะ) รากศัพท์มาจาก – 

(1) ภิสฺ (ธาตุ = เยียวยา) + ช ปัจจัย

: ภิสฺ + ช = ภิสช แปลตามศัพท์ว่า “ผู้เยียวยา” 

(2) วิ (คำอุปสรรค = วิเศษ, พิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + สชฺ (ธาตุ = แจกแจง) + อ (อะ) ปัจจัย, แปลง วิ เป็น ภิ 

: วิ + สชฺ = วิสชฺ + อ = วิสช > ภิสช แปลตามศัพท์ว่า “ผู้คลี่คลายโรค” 

“ภิสช” (ปุงลิงค์) หมายถึง หมอยา, แพทย์ (a physician) 

(ข) ภิสช + ณฺย ปัจจัย, แผลง อิ ที่ ภิ-(สช) เป็น เอ (ภิสช > เภสช), แปลง ช กับ ณฺย เป็น ชฺช 

: ภิสช + ณฺย = ภิสชณฺย > เภสชณฺย > เภสชฺช (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งแก้หรือป้องกันโรคของหมอ” (สิ่งที่หมอใช้แก้หรือป้องกันโรค) หมายถึง โอสถหรือของแก้, เภสัช, ยา (a remedy, medicament, medicine)

บาลี “เภสชฺช” ภาษาไทยใช้เป็น “เภสัช” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ดังนี้ –

“เภสัช, เภสัช– : (คำนาม) ยาแก้โรค. (ป. เภสชฺช; ส. ไภษชฺย).”

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต อธิบายคำว่า “เภสัช” ไว้ดังนี้ –

“เภสัช : ยา, ยารักษาโรค, ยาแก้โรค เป็นอย่างหนึ่งในปัจจัย ๔, เภสัช ๕ ที่เป็นสัตตาหกาลิก รับไว้ฉันได้ตลอด ๗ วัน คือ ๑. สัปปิ เนยใส ๒. นวนีตะ เนยข้น ๓. เตละ น้ำมัน ๔. มธุ น้ำผึ้ง ๕. ผาณิต น้ำอ้อย; ส่วนยาแก้โรคที่ทำจากรากไม้ เปลือกไม้ ใบไม้ เป็นต้น จัดเป็น ยาวชีวิก คือรับประเคนไว้แล้วเก็บไว้ฉันได้ตลอดชีวิต.” 

(๔) “บริขาร”

อ่านว่า บอ-ริ-ขาน บาลีเป็น “ปริกฺขาร” อ่านว่า ปะ-ริก-ขา-ระ (โปรดสังเกตว่าบาลีเป็น ปริกฺ– มี กฺ สะกดด้วย ไม่ใช่ ปริ-) รากศัพท์มาจาก ปริ (คำอุปสรรค = รอบ) + กรฺ (ธาตุ = ทำ) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ทีฆะ อะ ที่ ก-(รฺ) เป็น อา (กรฺ > การ), แปลง ก เป็น ข (กรฺ > ขรฺ), ซ้อน กฺ ระหว่างอุปสรรคกับธาตุ 

: ปริ + กฺ + กรฺ = ปริกฺกร + ณ = ปริกฺกรณ > ปริกฺกร > ปริกฺการ > ปริกฺขาร แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งอันเขาจัดทำไว้โดยรอบ”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปลความหมายของ “ปริกฺขาร” ว่า “all that belongs to anything” (อะไรก็ตามซึ่งเป็นของสิ่งใดสิ่งหนึ่ง) 

“ปริกฺขาร” หมายถึง –

(1) สิ่งจำเป็น, เครื่องอุปกรณ์, เครื่องประกอบ, เครื่องมือ, เครื่องช่วย (requisite, accessory, equipment, utensil, apparatus)

(2) “ของที่จำเป็นหนึ่งชุด” ของพระภิกษุในพระพุทธศาสนา และประกอบด้วยปัจจัย 4 อย่าง คือ จีวร, บิณฑบาต, ที่นั่งและที่นอน, เภสัชสำหรับบำบัดความป่วยไข้ (“set of necessaries” of a Buddhist monk & comprises the 4 indispensable instruments of a mendicant, i. e. robe, alms-bowl, seat & bed, medicine as help in illness)

(3) บริขาร 8 คือ ไตรจีวร, บาตร, มีดโกน, กล่องเข็ม, ประคดเอว, ผ้ากรองน้ำ (the 8 requirements : the 3 robes, the bowl, a razor, a needle, the girdle, a water-strainer)

“ปริกฺขาร” ใช้ในภาษาไทยเป็น “บริขาร” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ดังนี้ –

“บริขาร : (คำนาม) เครื่องใช้สอยของพระภิกษุในพระพุทธศาสนา มี ๘ อย่าง คือ สบง จีวร สังฆาฏิ บาตร มีดโกนหรือมีดตัดเล็บ เข็ม ประคดเอว กระบอกกรองนํ้า (ธมกรก) เรียกว่า อัฐบริขาร, สมณบริขาร ก็เรียก. (ป. ปริกฺขาร).”

การประสมคำ :

๑ คิลาน + ปจฺจย = คิลานปจฺจย (คิ-ลา-นะ-ปัด-จะ-ยะ) แปลว่า “เครื่องอาศัยของผู้เจ็บป่วย” 

๒ คิลานปจฺจย + เภสชฺช = คิลานปจฺจยเภสชฺช (คิ-ลา-นะ-ปัด-จะ-ยะ-เพ-สัด-ชะ) แปลว่า “ยารักษาโรคอันเป็นเครื่องอาศัยของผู้เจ็บป่วย” 

๓ คิลานปจฺจยเภสชฺช + ปริกฺขาร = คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาร (คิ-ลา-นะ-ปัด-จะ-ยะ-เพ-สัด-ชะ-ปะ-ริก-ขา-ระ) แปลว่า “บริขารคือยารักษาโรคอันเป็นเครื่องอาศัยของผู้เจ็บป่วย” (คือยารักษาโรคนั้นท่านสงเคราะห์เข้าเป็นบริขารที่จำเป็นอย่างหนึ่งของบรรพชิตในพระพุทธศาสนา)

“คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาร” ใช้เป็นคำไทยว่า “คิลานปัจจัยเภสัชบริขาร” (คิ-ลา-นะ-ปัด-ไจ-เพ-สัด-ชะ-บอ-ริ-ขาน) เรียกลัดตัดคำเป็น “คิลานปัจจัย” บ้าง “คิลานเภสัช” บ้าง 

ขยายความ :

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ดังนี้ –

(1) คิลานปัจจัย : (คำนาม) ปัจจัยสำหรับคนไข้, วัตถุเป็นเครื่องอาศัยของผู้เจ็บไข้, ยารักษาโรค. (ป.).

(2) คิลานเภสัช : (คำนาม) ยารักษาโรค. (ป. คิลาน + เภสชฺช).

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต บอกไว้ดังนี้ –

(1) คิลานปัจจัย : ปัจจัยสำหรับคนไข้, สิ่งเกื้อหนุนคนเจ็บไข้, สิ่งที่แก้ไขคนเจ็บไข้ให้กลับคืนเป็นปกติคือให้หายโรค, ยาบำบัดโรค; ใน ปัจจัยปัจจเวกขณ์ (การพิจารณาปัจจัย ๔) ใช้คำเต็มว่า “คิลานปัจจัยเภสัชชบริขาร” คือ (คิลาน+ปัจจัย+เภสัชช) + บริขาร แปลว่า หยูกยาเครื่องเกื้อหนุนรักษาผู้เจ็บไข้ อันเป็นบริขาร คือเครื่องปกป้องชีวิตไว้ช่วยปรับเสริมให้ชีวิตเป็นไปได้ยืนยาว

(2) คิลานเภสัช : ยาสำหรับผู้เจ็บไข้, ยารักษาผู้ป่วย, เภสัชเพื่อภิกษุอาพาธ

ขยายความ :

ปัจจัยเครื่องอาศัยดำรงชีพตามวิถีชีวิตสงฆ์ มี 4 อย่างดังที่เรารู้กัน แต่คำบาลีที่ใช้เรียกชื่อปัจจัยแต่ละชนิดคนรุ่นใหม่อาจจะไม่คุ้นตา ขอนำมาเสนอไว้เป็นอลังการแห่งความรู้ดังนี้ – 

๑ อาหาร คำบาลีเรียกว่า “ปิณฺฑปาต” (ปิน-ดะ-ปา-ตะ) ภาษาไทยว่า “บิณฑบาต” (บิน-ทะ-บาด)

๒ เครื่องนุ่งห่ม คำบาลีเรียกว่า “จีวร” (จี-วะ-ระ) ภาษาไทยว่า “จีวร” (จี-วอน)

๓ ที่อยู่อาศัย คำบาลีเรียกว่า “เสนาสน” (เส-นา-สะ-นะ) ภาษาไทยว่า “เสนาสนะ” (เส-นา-สะ-นะ)

๔ ยารักษาโรค คำบาลีเรียกว่า “คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาร” (คิ-ลา-นะ-ปัด-จะ-ยะ-เพ-สัด-ชะ-ปะ-ริก-ขา-ระ) หรือเรียกสั้นๆ ว่า “คิลานเภสชฺช” (คิ-ลา-นะ-เพ-สัด-ชะ) ภาษาไทยว่า “คิลานเภสัช” (คิ-ลา-นะ-เพ-สัด)

แถม :

บท “ตังขณิกปัจจเวกขณะ” (ตัง-ขะ-นิ-กะ-ปัด-จะ-เวก-ขะ-นะ) ที่พระสงฆ์จะต้องสวดพิจารณาก่อนที่จะบริโภคใช้สอยปัจจัยสี่ ซึ่งมักเรียกกันเป็นภาษาปากว่า “ปฏิสังขาโย” เฉพาะบทพิจารณาคิลานเภสัชมีข้อความดังนี้ –

…………..

ปะฏิสังขา โยนิโส คิลานะปัจจะยะเภสัชชะปะริกขารัง ปะฏิเสวามิ, เราย่อมพิจารณาโดยแยบคายแล้ว บริโภคเภสัชบริขารอันเกื้อกูลแก่คนไข้; 

ยาวะเทวะ อุปปันนานัง เวยยาพาธิกานัง เวทะนานัง ปะฎิฆาตายะ, เพียงเพื่อบำบัดทุกขเวทนาอันบังเกิดขึ้นแล้ว มีอาพาธต่าง ๆ เป็นมูล; 

อัพยาปัชฌะปะระมะตายาติ, เพื่อความเป็นผู้ไม่มีโรคเบียดเบียน เป็นอย่างยิ่ง ดังนี้.

…………..

ได้ยินคำคนเก่าเล่าบอกกันมาว่า เวลาจะกินยาใช้ยารักษาโรค ผิว่าเสกบริกรรมด้วย “ปฏิสังขาโย” บทนี้ สิทธิการิยะ ท่านว่ายานั้นจะยิ่งมีสรรพคุณชะงัดนักแล 

…………..

ดูก่อนภราดา!

พระธรรมวินัยเหมือนตัวยา

ภาษาบาลีเหมือนภาชนะบรรจุยา

: ภาชนะสวย ๆ ช่วยให้ปลื้ม

: แต่-อย่าลืมกินยาด้วยนะจ๊ะ

#บาลีวันละคำ (4,361)

21-5-67 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….