ปุริส คือ man (บาลีวันละคำ 4,364)
ปุริส คือ man
บางบริบทหมายถึง “ผู้ชาย”
แต่หลาย ๆ บริบทหมายถึง “คน”
“ปุริส” บาลีอ่านว่า ปุ-ริ-สะ รากศัพท์มาจาก –
(1) ปุร (ธาตุ = เต็ม) + อิส ปัจจัย
: ปุร + อิส = ปุริส แปลว่า “ผู้ยังดวงใจของบิดามารดาให้เต็ม”
(2) ปุ ( = นรก) + ริส (ธาตุ = เบียดเบียน, กำจัด)
: ปุ + ริส = ปุริส แปลว่า “ผู้เบียดเบียนนรก” คือทำให้นรกว่าง เพราะเกิดมาทำให้บิดามารดาไม่ต้องตกนรกขุมที่ชื่อ “ปุตตะ”
(3) ปุริ ( = เบื้องบน) + สี (ธาตุ = อยู่)
: ปุริ + สี > ส = ปุริส แปลว่า “ผู้อยู่ในเบื้องสูง” หมายถึงเป็นหัวหน้า
(4) ปุร ( = เบื้องหน้า) + สี (ธาตุ = เป็นไป)
: ปุร + อิ = ปุริ + สี > ส = ปุริส แปลว่า “ผู้เป็นไปในเบื้องหน้า” หมายถึงผู้นำหน้า
(5) ป ( = ปกติ) + อุร ( = อก) + สี (ธาตุ = นอน)
: ป + อุร = ปุร + อิ = ปุริ + สี > ส = ปุริส แปลว่า “ผู้นอน บน อก โดยปกติ”
บาลี “ปุริส” สันสกฤตเป็น “ปุรุษ” ไทยเขียนอิงสันสกฤตเป็น “บุรุษ”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“บุรุษ, บุรุษ– : (คำนาม) ผู้ชาย, เพศชาย, คู่กับ สตรี, ใช้ในลักษณะที่สุภาพ; (คำที่ใช้ในไวยากรณ์) (คำนาม) คำสรรพนามบอกผู้พูด เรียกว่า สรรพนามบุรุษที่ ๑, คำสรรพนามบอกผู้ที่พูดด้วย เรียกว่า สรรพนามบุรุษที่ ๒, คำสรรพนามบอกผู้ที่พูดถึง เรียกว่า สรรพนามบุรุษที่ ๓. (ส. ปุรุษ; ป. ปุริส).”
ขยายความ :
พึงทราบว่า “ปุริส” ในภาษาบาลีไม่ได้เล็งที่ “ผู้ชาย” เสมอไป ในที่หลายแห่งหมายถึง “คน” หรือมนุษย์ทั่วไป ไม่แยกว่าชายหรือหญิง เช่นเดียวกับคำว่า man ในภาษาอังกฤษ แปลว่า “ผู้ชาย” ก็ได้ แปลว่า “คน” หรือมนุษย์ทั่วไปก็ได้
ขอยกตัวอย่างคำว่า “ปุริส” ที่หมายถึงมนุษย์ทั่วไป มาเสนอไว้ในที่บางคำ ดังนี้ –
…………..
๑ “ปุริสยุคานิ” (ปุ-ริ-สะ-ยุ-คา-นิ) และ “ปุริสปุคฺคลา” (ปุ-ริ-สะ-ปุก-คะ-ลา) ในบทสังฆคุณ
คำแปลทั่วไปจะแปล “ปุริสยุคานิ” ว่า “คู่แห่งบุรุษ” และแปล “ปุริสปุคฺคลา” ว่า “บุรุษบุคคล”
พึงทราบว่า คำว่า “ปุริส” ในคำคู่นี้ ไม่ได้หมายถึง “ผู้ชาย” ที่เป็นเพศตรงกันข้ามกับ “ผู้หญิง” เท่านั้น หากแต่หมายถึง “คน” หรือ “มนุษย์” โดยไม่จำกัดว่าเป็นเพศไหน
ขอให้ดูคำอธิบายขยายความดังนี้ จะยิ่งเห็นได้ชัด –
(๑) “จตฺตาริ ปุริสยุคานิ” 4 คู่ จำแนกเป็นดังนี้ –
คู่ที่ 1 ผู้บรรลุโสดาปัตติมรรค คู่กับผู้บรรลุโสดาปัตติผล
คู่ที่ 2 บรรลุสกทาคามิมรรค คู่กับผู้บรรลุสกทาคามิผล
คู่ที่ 3 บรรลุอนาคามิมรรค คู่กับผู้บรรลุอนาคามิผล
คู่ที่ 4 บรรลุอรหัตมรรค คู่กับผู้บรรลุอรหัตผล
(๒) “อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา” บุคคล 8 จำแนกเป็นดังนี้ –
1 บุคคลผู้บรรลุโสดาปัตติมรรค
2 บุคคลผู้บรรลุโสดาปัตติผล
3 บุคคลผู้บรรลุสกทาคามิมรรค
4 บุคคลผู้บรรลุสกทาคามิผล
5 บุคคลผู้บรรลุอนาคามิมรรค
6 บุคคลผู้บรรลุอนาคามิผล
7 บุคคลผู้บรรลุอรหัตมรรค
8 บุคคลผู้บรรลุอรหัตผล
จะเห็นได้ชัดว่า ผู้บรรลุมรรคผลในพระพุทธศาสนามีได้ทั้งผู้ชายและผู้หญิง คำว่า “ปุริส” ในบทสังฆคุณจึงไม่ได้จำกัดเฉพาะ “บุรุษ” หรือ “ผู้ชาย” ดังคำที่แปลกัน
…………..
๒ “ปุริส” ในคาถานี้ –
อนโณ ญาตีนํ โหติ
เทวานํ ปิตุนญฺจ โส
กรํ ปุริสกิจฺจานิ
น จ ปจฺฉานุตปฺปติ.
เมื่อได้ลงมือพยายามเต็มที่แล้ว แม้จะตาย
ญาติพี่น้อง พ่อแม่ หรือแม้เทวดาก็ตำหนิไม่ได้
เมื่อทำหน้าที่อย่างที่มนุษย์จะพึงทำแล้ว
ย่อมไม่เสียใจในภายหลัง (ว่าเราไม่น่างอมืองอเท้าเลย!)
โส อหํ วายมิสฺสามิ
ยถาสตฺติ ยถาพลํ
คจฺฉํ ปารํ สมุทฺทสฺส
กสฺสํ ปุริสการิยํ.
เราจักพยายามให้สุดกำลัง
จักทำหน้าที่อย่างที่มนุษย์ควรทำ
ไปให้ถึงฝั่งมหาสมุทรให้จงได้
ที่มา: มหาชนกชาดก พระไตรปิฎกเล่ม 28 ข้อ 445,447
“ปุริสกิจฺจานิ” หมายถึง “หน้าที่ของมนุษย์” “ปุริสการิยํ” หมายถึง “หน้าที่ที่มนุษย์ควรทำ” ไม่ได้จำกัดเฉพาะผู้ชาย
…………..
๓ “วายเมเถว ปุริโส” มักแปลกันว่า “เป็นชายพึงพยายามเรื่อยไป” หรือ “ลูกผู้ชายพึงพยายามเรื่อยไป” กลายเป็นการจำกัดเพศ คำสอนเช่นนี้เป็นการสอนคนทั่วไป ไม่ใช่สอนเฉพาะผู้ชาย “ปุริโส” ในที่นี้ต้องแปลว่า คนหรือมนุษย์ทั่วไป
วายเมเถว ปุริโส
ยาว อตฺถสฺส นิปฺปทา.
เป็นคนควรพยายามเรื่อยไป
จนกว่าจะบรรลุสิ่งที่ต้องการ
ที่มา: วิโรจนอสุรินทสูตร สังยุตนิกาย สคาถวรรค
พระไตรปิฎกเล่ม 15 ข้อ 891
…………..
ดูก่อนภราดา!
: เรียนคำให้เข้าถึงคำ ไม่ยาก
: เรียนคนให้เข้าถึงคน ไม่ง่าย
#บาลีวันละคำ (4,364)
24-5-67
…………………………….
…………………………….