บาลีวันละคำ

ฐานะโส (บาลีวันละคำ 4,218)

ฐานะโส

ไม่ใช่ภาษาโหล แต่เป็นคำมีระดับ

อ่านว่า ถา-นะ-โส

ฐานะโส” เขียนแบบบาลีเป็น “ฐานโส” อ่านว่า ถา-นะ-โส แยกศัพท์เป็น ฐาน +โส

(๑) “ฐาน

อ่านว่า ถา-นะ รากศัพท์มาจาก ฐา (ธาตุ = ตั้งอยู่) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ)

: ฐา + ยุ > อน = ฐาน (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “เป็นที่ตั้งแห่งผล” 

ฐาน” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) สถานที่, เขตแคว้น, ตำบล, แหล่ง, ที่อาศัย, ส่วน [ของสิ่งใดๆ] (place, region, locality, abode, part)

(2) ภาวะ, สถานะ, สภาวะ (state, condition)

(3) ที่ตั้ง (location)

(4) อิริยาบถยืน (standing position)

(5) คุณลักษณะ, คุณภาพ, ตำแหน่ง (attribute, quality, degree)

(6) สิ่ง, ข้อ, จุด; ฐานะ, หนทาง, ประการ, เหตุผล [สำหรับการถือเช่นนั้น] (thing; item, point; grounds, ways, respects, [assumption] reason)

(7) ความคาดคิด, ข้อสมมุติ, หลักการ (supposition, principle)

(8 ) ทันทีทันใด (at once, immediately) 

บาลี “ฐาน” สันสกฤตเป็น “สฺถาน

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

สฺถาน : (คำนาม) สถล, ที่, ตำแหน่ง; การอยู่; สมพาท, ความแม้น; อวกาศหรือมัธยสถาน; ที่แจ้งในเมือง, ทุ่ง, ฯลฯ; เรือน, บ้านหรือที่อาศรัย; บริเฉท; บุรี, นคร; สำนักงาร; บท, สถิติ; การหยุด; place, site, situation; staying; resemblance, likeness; leisure or interval; an open place in a town, a plain, &c.; a house, a dwelling; a chapter; a town, a city; an office; degree, station; halt.”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายไว้ว่า –

ฐาน ๒, ฐาน-, ฐานะ : (คำนาม) ตำแหน่งหน้าที่ เช่น เธอต้องรับผิดชอบในฐานที่เป็นหัวหน้าห้อง; หลักฐาน, ลำดับความเป็นอยู่ในสังคม เช่น ทุกคนยอมรับรู้ฐานะในสังคมของเขา. (ป.).”

ฐานะ” เป็นคำที่ใช้พูดกันในชีวิตประจำวัน แต่ส่วนมากไม่ได้คิดถึงที่ไปที่มาและมักเข้าใจกันในความหมายแคบ ๆ อย่างเดียว ไม่ได้นึกถึงความหมายอีกหลายอย่างของศัพท์

(๒) “โส

เป็นปัจจัยในวิภาคตัทธิต (วิ-พา-คะ-ตัด-ทิด) ตัทธิตชนิดนี้มีปัจจัย 2 ตัว คือ “ธา” และ “โส” ลงแทนศัพท์ว่า “วิภาค” จึงเรียกชื่อตัทธิตชนิดนี้ว่า “วิภาคตัทธิต”

วิภาค” แปลว่า “แจก, จำแนก, ส่วน” เวลาแปลจริง ๆ อาจเลือกใช้คำแปลอื่น ๆ แต่มีความหมายทำนองเดียวกันนี้ เช่น “ทฺวิธา” ที่เราเอามาใช้ในภาษาไทยเป็น “ทวีธา” แปลว่า “สองส่วน” หมายถึง 2 เท่า เช่นคำว่า “ทวีธาภิเษก” หมายถึง การสมโภชที่พระมหากษัตริย์รัชกาลปัจจุบันครองราชสมบัติยืนนานมาเป็น 2 เท่าของรัชกาลก่อนหน้านั้น

“ทวีธา” ก็คือ ทฺวิ + ธา ปัจจัยในวิภาคตัทธิตดังกล่าวนี้

ศัพท์ที่ลง “ธา” และ “โส” ปัจจัย เวลาแปลเป็นไทยท่านนิยมใช้คำเชื่อมว่า “โดย” เช่น “ทฺวิธา” แปลว่า “โดยส่วนสอง” (โดย 2 ส่วน)

ฐาน + โส = ฐานโส (ถา-นะ-โส) แปลเท่าที่ตาเห็นว่า “โดยฐานะ”

ขยายความ :

คำว่า “ฐานโส” นักเรียนบาลีมักแปลกันว่า “โดยฐานะ” เช่นประโยคว่า “ฐานโส  อุปกปฺปติ” (คำแสดงความปรารถนาดีหรืออวยพร) ก็แปลว่า “ย่อมสำเร็จโดยฐานะ” แล้วอธิบายกันว่า ใครอยู่ในฐานะใด ๆ ก็ขอให้ความปรารถนาสำเร็จตามควรแก่ฐานะนั้น ๆ 

แต่ความหมายจริง ๆ ของ “ฐานโส” ในประโยคว่า “ฐานโส  อุปกปฺปติ” นี้ ท่านไม่ได้หมายถึง “ย่อมสำเร็จโดยฐานะ” ตามที่อธิบายเช่นนั้น หากแต่ “ฐานโส” ต้องแปลว่า “โดยพลัน” หรือ “โดยทันทีทันใด” ที่ภาษาอังกฤษใช้คำว่า at once, immediately (ดูความหมายข้อที่ (8 ) ข้างต้น) 

: ฐานโส  อุปกปฺปติ = ย่อมสำเร็จโดยพลัน

ไม่ใช่ “ย่อมสำเร็จโดยฐานะ” อย่างที่แปลกันมา

…………..

แถม :

คำว่า “ฐานโส” ใช้ในภาษาไทย เขียนแบบคำอ่านเป็น “ฐานะโส” ไม่เขียน “ฐานโส” แบบบาลี เพราะถ้าเขียน “ฐานโส” ก็จะมีคนอ่านว่า ถาน-โส ซึ่งเป็นคำอ่านที่ผิด เขียน “ฐานะโส” ปิดทางที่จะอ่านผิดได้

ฐานะโส” = โดยพลัน ถ้าใช้ในการตอบรับคำขอร้องที่มีผู้ขอให้เราทำอะไรให้สักอย่าง ก็จะมีความหมายว่า “ได้เดี๋ยวนี้เลยครับ” “ได้เดี๋ยวนี้เลยค่ะ” หรือถอดคำแบบภาษาปากว่า “ได้เลย” นั่นเอง

นักเรียนบาลี-หรือแม้แต่คนทั่วไป-ลองหัดพูดคำว่า “ฐานะโส” ให้ติดปากก็น่าจะดี

คำฝรั่งเราพูดติดปากกันเกร่อไปหมด 

คำบาลีทำไมจะพูดให้ติดปากบ้างไม่ได้

…………..

ดูก่อนภราดา!

บาลี —

: ถ้าเรียนเพียงเพื่อให้สอบได้

ได้ประโยชน์เฉพาะตน ชั่วอายุตน

: ถ้าเรียนเพื่อเอาไปใช้งาน

ประโยชน์แผ่ไปถึงปวงชน ชั่วอายุพระศาสนา

#บาลีวันละคำ (4,218)

30-12-66

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….

ใส่ความเห็น

อีเมลของคุณจะไม่แสดงให้คนอื่นเห็น ช่องข้อมูลจำเป็นถูกทำเครื่องหมาย *