ราตรีสวัสดิ์ (บาลีวันละคำ 4,239)

ราตรีสวัสดิ์

แปลเป็นบาลี

อ่านว่า รา-ตฺรี-สะ-หฺวัด

ประกอบด้วยคำว่า ราตรี + สวัสดิ์ 

(๑) “ราตรี” 

เป็นรูปคำสันสกฤต บาลีเป็น “รตฺติ” อ่านว่า รัด-ติ รากศัพท์มาจาก –

(1) รา (ธาตุ = ถือเอา) + ติ ปัจจัย, ลบ อา ที่สุดธาตุ (รา > ร), ซ้อน ตฺ ระหว่างธาตุกับปัจจัย (รา + ตฺ + ติ)

: รา + ตฺ + ติ = ราตฺติ > รตฺติ แปลตามศัพท์ว่า “เวลาที่ถือเอาความไม่เบียดเบียน” (คือโดยปกติเป็นเวลาพักผ่อน หยุดการงาน จึงไม่มีใครทำอะไรแก่ใคร)

(2) รญฺชฺ (ธาตุ = กำหนัด, ยินดี) + ติ ปัจจัย, ลบ (ร)-ญฺชฺ ที่สุดธาตุ (รญฺช > ร), ซ้อน ตฺ ระหว่างธาตุกับปัจจัย (รญฺช + ตฺ + ติ)

: รญฺชฺ + ตฺ + ติ = รญฺชตฺติ > รตฺติ แปลตามศัพท์ว่า “เวลาเป็นที่ชื่นชอบแห่งผู้มีความกำหนัด” 

(3) รา (แทนศัพท์ “สทฺท” = เสียง) + ติ (ธาตุ = ตัด, ขาด) + กฺวิ ปัจจัย, ลบ กฺวิ, ลบ อา ที่ รา (รา > ร), ซ้อน ตฺ ระหว่างบทหน้ากับธาตุ (รา + ตฺ + ติ)

: รา + ตฺ + ติ = ราตฺติ + กฺวิ = ราตฺติกฺวิ > ราตฺติ > รตฺติ แปลตามศัพท์ว่า “เวลาเป็นที่ขาดหายแห่งเสียง” 

(4) รา (แทนศัพท์ “ธน” = ทรัพย์) + ติ (ธาตุ = แตก, ทำลาย) + กฺวิ ปัจจัย, ลบ กฺวิ, ลบ อา ที่ รา (รา > ร), ซ้อน ตฺ ระหว่างบทหน้ากับธาตุ (รา + ตฺ + ติ)

: รา + ตฺ + ติ = ราตฺติ + กฺวิ = ราตฺติกฺวิ > ราตฺติ > รตฺติ แปลตามศัพท์ว่า “เวลาเป็นที่แตกไปแห่งทรัพย์” (คือถูกขโมยไป) 

“รตฺติ” (อิตถีลิงค์) หมายถึง กลางคืน (night)

บาลี “รัตติ” สันสกฤตเป็น “ราตฺริ” 

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

“ราตฺริ : (คำนาม) ราตรี; night.”

“รตฺติ” ภาษาไทยนิยมใช้อิงสันสกฤตเป็น “ราตรี” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ราตรี ๑ : (คำนาม) กลางคืน, เวลามืดคํ่า. (ส. ราตฺริ; ป. รตฺติ).”

(๒) “สวัสดิ์” 

บาลีเป็น “สุวตฺถิ” อ่านว่า สุ-วัด-ถิ รากศัพท์มาจาก สุ (คำอุปสรรค = ดี, งาม, ง่าย) + อตฺถิ ( = มี, เป็น)

(1) “อตฺถิ” เป็นคำกริยา รากศัพท์มาจาก อสฺ (ธาตุ = มี, เป็น) ลบที่สุดธาตุ + ติ (วิภัตติอาขยาต ปฐมบุรุษ เอกพจน์) แปลง ติ เป็น ตฺถิ

: อสฺ > อ + ติ > ตฺถิ : อ + ตฺถิ = อตฺถิ แปลว่า ย่อมมี, ย่อมเป็น 

(2) สุ + อตฺถิ :

สุ แผลงเป็น สุว + อตฺถิ หรือ สุ + ว (คำประเภท “อาคม”) + อตฺถิ : สุ + ว + อตฺถิ = สุวตฺถิ (สุ-วัด-ถิ) 

(ลองออกเสียง สุ–อัตถิ เร็วๆ จะได้เสียง สุ-วัด-ถิ หรือ สฺวัด-ถิ)

“สุวตฺถิ” สันสกฤตเป็น “สฺวสฺติ” เราเขียนอิงสันสกฤต จึงเป็น “สวัสดิ” 

สุ–อตฺถิ = สุวตฺถิ > สฺวสฺติ > สวัสดิ แปลตามศัพท์ว่า “มีดี” หรือ “เป็นดี” หมายถึง ความสวัสดี, ความรุ่งเรือง, ความปลอดภัย; การอยู่ดี, การได้รับพร (well-being, prosperity, safety; well-being, blessing)

หมายเหตุ :

สุ + อตฺถิ ในบาลี ได้รูปเป็นอีกศัพท์หนึ่ง คือ “โสตฺถิ” กระบวนการทางไวยากรณ์คือ แผลง อุ ที่ สุ เป็น โอ 

: สุ > โส + อตฺถิ = โสตฺถิ มีความหมายอย่างเดียวกับ สุวตฺถิ

“สุวตฺถิ” สันสกฤตเป็น “สฺวสฺติ” เราเขียนอิงสันสกฤต จึงเป็น “สวัสดิ-” (มีคำอื่นมาสมาสข้างท้าย) “สวัสดิ์” “สวัสดี”

ในภาษาไทยพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“สวัสดิ-, สวัสดิ์ ๑, สวัสดี ๑ : (คำนาม) ความดี, ความงาม, ความเจริญรุ่งเรือง; ความปลอดภัย เช่น ขอให้เดินทางโดยสวัสดิภาพ ขอให้มีความสุขสวัสดิ์พิพัฒนมงคล ขอให้มีความสุขสวัสดี ขอให้สวัสดีมีชัย. (ส. สฺวสฺติ; ป. โสตฺถิ).”

ราตรี + สวัสดิ์ = ราตรีสวัสดิ์  

“ราตรีสวัสดิ์” เป็นคำที่บัญญัติขึ้นเทียบคำอังกฤษว่า good night แปลว่า กลางคืนดี นิยมใช้เป็นคำลาตอนกลางคืน

อภิปรายขยายความ :

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี ไม่ได้เก็บคำว่า good night ไว้ แต่มีคำว่า good morning และ good evening

good morning แปลเป็นบาลีว่า suppabhātaŋ สุปฺปภาตํ (สุบ-ปะ-พา-ตัง) = รุ่งสว่างดี

good evening แปลเป็นบาลีว่า susañjhā สุสญฺฌา (สุ-สัน-ชา) = ยามเย็นดี

ถ้าเทียบตามนี้ good night ก็ควรเป็น “สุรตฺติ” (สุ-รัด-ติ) = กลางคืนดี > ราตรีดี > ราตรีสวัสดิ์

แถม :

คำบาลีที่หมายถึงเวลาดี ยามดี ที่เราคุ้นกันดีก็คือข้อความตอนหนึ่งในชัยมงคลคาถา หรือชยปริตร ที่มักเรียกรู้กันสั้น ๆ ว่า “มหากา” มีกล่าวถึงเวลาดี ยามดี หลายคำ ดังนี้ 

…………..

สุนกฺขตฺตํ  สุมงฺคลํ 

สุปฺปภาตํ  สุหุฏฺฐิตํ

สุขโณ  สุมุหุตฺโต  จ 

สุยิฏฺฐํ  พฺรหฺมจาริสุ.

…………..

สุนักขัตตัง  สุมังคะลัง 

เวลาที่ประพฤติชอบ ชื่อว่าฤกษ์ดี มงคลดี

สุปปะภาตัง  สุหุฏฐิตัง

สว่างดี รุ่งดี

สุขะโณ  สุมุหุตโต  จะ

แลขณะดี ครู่ดี

สุยิฏฐัง  พ๎รัห๎มะจาริสุ

บูชาแล้วดีในพรหมจารีบุคคลทั้งหลาย

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ทำดี พูดดี คิดดีต่อกัน

: ไม่ว่าจะเป็นกลางคืนหรือกลางวัน ดีตลอดกาล

#บาลีวันละคำ (4,239)

20-1-67 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….