กัตรทัณฑ์ (บาลีวันละคำ 4,459)

กัตรทัณฑ์

แปลว่า “ไม้เท้าของผู้เฒ่า”

อ่านว่า กัด-ตฺระ-ทัน

(ตามพจนานุกรมฯ)

ประกอบด้วยคำว่า กัตร + ทัณฑ์

(๑) “กัตร” 

เขียนแบบบาลีเป็น “กตฺตร” อ่านว่า กัด-ตะ-ระ รากศัพท์มาจาก กตฺตรฺ (ธาตุ = หย่อน, เทิบทาบ) + อ (อะ) ปัจจัย

: กตฺตรฺ + อ = กตฺตร แปลตามศัพท์ว่า “ผู้หย่อนยานเทิบทาบ” หมายถึง เสื่อมโทรม, ชรา, แก่เฒ่า, หมดกำลัง, อ่อนแอ (decayed, broken up, frail, decrepit, old)

(๒) “ทัณฑ์”

บาลีเป็น “ทณฺฑ” อ่านว่า ทัน-ดะ (ฑ มณโฑ ออกเสียงเหมือน ด เด็ก) รากศัพท์มาจาก –

(1) ทมฺ (ธาตุ = ฝึก, ข่ม, ทรมาน) + ฑ ปัจจัย, แปลง มฺ เป็น ณฺ

: ทมฺ > ทณฺ + ฑ = ทณฺฑ แปลตามศัพท์ว่า “เครื่องทรมานฝึกฝน” หมายถึง การลงทัณฑ์, การทรมาน, การลงอาญา, การถูกปรับ

(2) ทฑิ (ธาตุ = ตี, ประหาร) + ก ปัจจัย, ลงนิคหิตอาคมที่ต้นธาตุแล้วแปลงเป็น ณฺ, ลบ ก และสระที่สุดธาตุ

: ทฑิ > ทํฑิ > ทณฺฑิ > ทณฺฑ + ก = ทณฺฑก > ทณฺฑ แปลตามศัพท์ว่า “เครื่องตี” หมายถึง ท่อนไม้, ไม้เท้า, ไม้เรียว

“ทณฺฑ” (ปุงลิงค์) มีความหมายหลัก 2 อย่าง คือ ไม้ที่หยิบถือได้ (a stick, staff, rod) และ การลงโทษ (punishment)

ในที่นี้ “ทณฺฑ” หมายถึง ไม้เท้า, ไม้ถือ หรือท่อนไม้ 

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ทัณฑ-, ทัณฑ์ : (คำนาม) โทษที่เนื่องด้วยความผิด; (คำที่ใช้ในกฎหมาย) โทษทางวินัยที่ใช้แก่ทหารที่กระทำความผิดมี ๕ สถาน ได้แก่ ภาคทัณฑ์ ทัณฑกรรม กัก ขัง และจำขัง. (ป., ส.).”

โปรดสังเกตว่า ในภาษาไทย (ตามพจนานุกรมฯ) “ทัณฑ์” ไม่ได้ใช้ในความหมายว่า ไม้เท้า

กตฺตร + ทณฺฑ = กตฺตรทณฺฑ (กัด-ตะ-ระ-ทัน-ดะ) แปลว่า “ไม้เท้าของของคนชรา” 

“กตฺตรทณฺฑ” ภาษาไทยเอามาใช้เป็น “กัตรทัณฑ์” 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“กัตรทัณฑ์ [กัดตฺระ-] : (คำแบบ) (คำนาม) ไม้เท้าคนแก่ เช่น แล้วทรงธารพระกรกัตรทัณฑ์. (ม. ร่ายยาว วนปเวสน์). (ป. กตฺตร ว่า คนแก่ + ทณฺฑ ว่า ไม้เท้า; ส. กรฺตฺร + ทณฺฑ).”

หมายเหตุ : “คำแบบ” หมายถึง คำที่ใช้เฉพาะในหนังสือ ไม่ใช่คำพูดทั่วไป

ขยายความ :

โปรดสังเกตว่า “กตฺตร” ในบาลี อ่านว่า กัด-ตะ-ระ แต่เมื่อใช้ในภาษาไทยเป็น “กัตร” พจนานุกรมฯ บอกคำอ่านว่า กัด-ตฺระ คือ ตฺร เป็นคำควบ เหมือนคำว่า ตระเตรียม เป็นต้น ไม่แยกพยางค์เป็น ตะ-ระ เหมือนบาลี

“กตฺตรทณฺฑ” ในบาลี มีความหมายเท่ากับ “ทณฺฑ” คือ ไม้เท้า ไม้ถือ หรือท่อนไม้นั่นเอง ไม่ได้หมายความว่า คนที่ถือ “กตฺตรทณฺฑ” จะต้องเป็นคนแก่ อาจกล่าวได้ว่า “กตฺตรทณฺฑ” ก็คือคำซ้อน ทำนองเดียวกับ ถนนหนทาง เสื่อสาดอาสนะ ในภาษาไทยนั่นเอง

ผู้เขียนบาลีวันละคำเปิดพจนานุกรมฯ ดูคำต่าง ๆ ตามปกติ ไปเจอคำว่า “กัตรทัณฑ์” โดยไม่ได้ตั้งใจ และไม่นึกว่าพจนานุกรมฯ จะเก็บคำนี้ไว้ด้วย

ขอถือโอกาสนำมาอภินันทนาการ “มิตรรักแฟนเพลง” เป็นอลังการแห่งภาษา ด้วยความยินดี

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ไม้เท้าย่อมไม่ทำร้ายคนถือ

: เว้นเสียแต่พลัดไปอยู่ในมือคนอื่น

#บาลีวันละคำ (4,459)

27-8-67 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….