ฌาปนกิจ (บาลีวันละคำ 1,018)

ฌาปนกิจ

อ่านว่า ชา-ปะ-นะ-กิด

ประกอบด้วย ฌาปน + กิจ

(๑) “ฌาปน” (ชา-ปะ-นะ)

รากศัพท์มาจาก ฌาปฺ (ธาตุ = เร่าร้อน, เผาไหม้) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ)

: ฌาปฺ + ยุ > อน = ฌาปน แปลว่า การจุดไฟ, การเผา (setting fire to, consumption by fire)

(๒) “กิจ”

บาลีเป็น “กิจฺจ” (กิด-จะ) รากศัพท์มาจาก กรฺ (ธาตุ = กระทำ) + ริจฺจ ปัจจัย, ลบ รฺ ที่ กรฺ และ ร ที่ ริจฺจ (ริจฺจ ลบ ร = อิจฺจ)

: กรฺ > ก + ริจฺจ > อิจฺจ : ก + อิจฺจ = กิจฺจ แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่พึงทำ” หมายถึง หน้าที่, การงาน, การบริการ; พิธี, การกระทำ (duty, obligation, service, attention; ceremony, performance)

“กิจฺจ” ในภาษาไทยใช้ทับศัพท์ว่า “กิจ” (กิด)

ฌาปน + กิจฺจ = ฌาปนกิจฺจ > ฌาปนกิจ แปลว่า กิจด้วยการเผา, กิจคือการเผา

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ฌาปนกิจ : (คำนาม) การเผาศพ.”

อภิปราย :

๑ ตามศัพท์ “ฌาปนกิจ” แปลว่า กิจด้วยการเผา หรือ กิจคือการเผา ยังไม่ได้ระบุว่าเผาอะไร

๒ “ฌาปนกิจฺจ” เป็นคำที่มีใช้ในคัมภีร์ ถ้าหมายถึง “การเผาศพ” จะมีคำระบุชัดลงไปว่า “สรีรชฺฌาปนกิจฺจ” (สะ-รี-รัด-ชา-ปะ-นะ-กิด-จะ, = สรีร + ฌาปน + กิจฺจ) แปลว่า “กิจคือการเผาร่าง” = การเผาศพ

๓ บางแห่งแม้จะมีเฉพาะคำว่า “ฌาปนกิจฺจ” และหมายถึง “การเผาศพ” แต่ก็จะมีคำที่เป็นบริบทบอกให้รู้ว่าเผาใครหรือเผาอะไร เช่น “สิริมาย ฌาปนกิจฺจํ” = กิจคือการเผานางสิริมา (ในข้อความนี้ถ้าไม่มีคำว่า “สิริมาย” มีแต่ “ฌาปนกิจฺจํ” ก็จะไม่รู้ว่าเผาอะไร)

๔ ในภาษาไทย คำว่า “ประชุมเพลิง” หรือ “พระราชทานเพลิง” ก็ถอดความออกมาจากคำว่า “ฌาปนกิจ” นั่นเอง แม้สำนวนที่เป็นภาษาปากว่า “ใส่ไฟ” ก็สืบเนื่องมาจากคำว่า “ประชุมเพลิง” อีกต่อหนึ่ง

๕ ในภาษาไทย มีปัญหาว่า คำว่า ประชุมเพลิง หรือ พระราชทานเพลิง จะต้องมีคำว่า “-ศพ” ต่อท้ายด้วยหรือไม่

ถ้าดูจากหมายรับสั่งในการพระราชทานเพลิงศพ จะเห็นว่าในหมายใช้คำว่า “พระราชทานเพลิงศพ” ต่อด้วยชื่อผู้ตาย ไม่ใช่ พระราชทานเพลิง-แล้วต่อด้วยชื่อผู้ตาย

๖ เราใช้คำว่า “ฌาปนกิจ” ในความหมายว่า “การเผาศพ” จนติด คือเข้าใจอย่างนั้นไปหมดแล้ว อย่างที่เรียกว่าผิดจนถูก จะแก้ให้ถูก ถูกก็จะกลายเป็นผิดไปเสีย นอกจากจะช่วยกันอธิบายแก้ต่างให้ผิดเป็นถูก ซึ่งไม่ใช่วิธีที่ดี

: เผาอะไรก็ไม่วิเศษ

: เท่ากับเผากิเลสของตัวเอง

————

(ตามคำถามของ Tawee Thichai ผู้อยู่ไกลถึงอเมริกา)

2-3-58

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย