สมชีวิธรรม (บาลีวันละคำ 4,526)
สมชีวิธรรม
คู่สร้างคู่สม
อ่านว่า สะ-มะ-ชี-วิ-ทำ
ประกอบด้วยคำว่า สม + ชีวิ + ธรรม
(๑) “สม”
บาลีอ่านว่า สะ-มะ รากศัพท์มาจาก สมฺ (ธาตุ = ห้อย, ย้อย) + อ (อะ) ปัจจัย
: สมฺ + อ = สม แปลตามศัพท์ว่า “ภาวะที่ห้อยอยู่” (คืออยู่เคียงคู่กัน)
“สม” ในบาลีเป็นคุณศัพท์ (ถ้าเป็นนาม เป็นปุงลิงค์) ใช้ในความหมายดังนี้ –
(1) เรียบ, ได้ระดับ (even, level)
(2) เหมือนกัน, เสมอกัน, อย่างเดียวกัน (like, equal, the same)
(3) เที่ยงธรรม, ซื่อตรง, มีจิตไม่วอกแวก, ยุติธรรม (impartial, upright, of even mind, just)
(๒)“ชีวิ”
รูปคำเดิมเป็น “ชีวี” อ่านว่า ชี-วี รากศัพท์มาจาก ชีวฺ (ธาตุ = มีชีวิต, เป็นอยู่) + ณี ปัจจัย, ลบ ณี
: ชีวฺ + ณี = ชีวณี > ชีวี (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ผู้มีชีวิตอยู่” หมายถึง มีชีวิตอยู่, ดำรงชีวิต (living, leading a life)
(๓) “ธรรม”
บาลีเป็น “ธมฺม” อ่านว่า ทำ-มะ รากศัพท์มาจาก ธรฺ (ธาตุ = ทรงไว้) + รมฺม (ปัจจัย) ลบ รฺ ที่สุดธาตุ (ธรฺ > ธ) และ ร ต้นปัจจัย (รมฺม > มฺม)
: ธรฺ > ธ + รมฺม > มฺม : ธ + มฺม = ธมฺม (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า –
(1) “กรรมที่ทรงไว้ซึ่งความดีทุกอย่าง” (หมายถึงบุญ)
(2) “สภาวะที่ทรงผู้ดำรงตนไว้มิให้ตกไปในอบายและวัฏทุกข์” (หมายถึงคุณธรรมทั่วไปตลอดจนถึงโลกุตรธรรม)
(3) “สภาวะที่ทรงไว้ซึ่งสัตว์ผู้บรรลุมรรคเป็นต้นมิให้ตกไปในอบาย” (หมายถึงโลกุตรธรรม คือมรรคผล)
(4) “สภาวะที่ทรงลักษณะของตนไว้ หรืออันปัจจัยทั้งหลายทรงไว้” (หมายถึงสภาพหรือสัจธรรมทั่วไป)
(5) “สภาวะอันพระอริยะมีโสดาบันเป็นต้นทรงไว้ ปุถุชนทรงไว้ไม่ได้” (หมายถึงโลกุตรธรรม คือมรรคผล)
คำแปลตามศัพท์ที่เป็นกลาง ๆ “ธมฺม” คือ “สภาพที่ทรงไว้”
บาลี “ธมฺม” สันสกฤตเป็น “ธรฺม” เราเขียนอิงสันสกฤตเป็น “ธรรม”
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “ธรรม” ไว้ดังนี้ –
(1) คุณความดี เช่น เป็นคนมีธรรมะ เป็นคนมีศีลมีธรรม
(2) คําสั่งสอนในศาสนา เช่น แสดงธรรม ฟังธรรม ธรรมะของพระพุทธเจ้า
(3) หลักประพฤติปฏิบัติในศาสนา เช่น ปฏิบัติธรรม ประพฤติธรรม
(4) ความจริง เช่น ได้ดวงตาเห็นธรรม
(5) ความยุติธรรม, ความถูกต้อง, เช่น ความเป็นธรรมในสังคม
(6) กฎ, กฎเกณฑ์, เช่น ธรรมะแห่งหมู่คณะ
(7) กฎหมาย เช่น ธรรมะระหว่างประเทศ
(8 ) สิ่งของ เช่น เครื่องไทยธรรม
ในที่นี้ “ธรรม” มีความหมายเน้นหนักตามข้อ (2) และ (3)
การประสมคำ :
๑ สม + ชีวี = สมชีวี (สะ-มะ-ชี-วี) แปลว่า “ผู้มีชีวิตที่เหมาะสมกัน”
๒ สมชีวี + ธมฺม ใช้สูตร “รัสสะศัพท์หน้า” คือ อี ที่ (สมชี)-วี เป็น อิ
: สมชีวี + ธมฺม = สมชีวีธมฺม > สมชีวิธมฺม (สะ-มะ-ชี-วิ-ทำ-มะ) แปลว่า “หลักธรรมของผู้มีชีวิตที่เหมาะสมกัน”
“สมชีวิธมฺม” ใช้ในภาษาไทยเป็น “สมชีวิธรรม” (สะ-มะ-ชี-วิ-ทำ)
คำว่า “สมชีวิธรรม” ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554
ขยายความ :
พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ข้อ [183] แสดง “สมชีวิธรรม” ไว้ดังนี้ –
…………..
สมชีวิธรรม 4 (หลักธรรมของคู่ชีวิต, ธรรมที่จะทำให้คู่สมรสมีชีวิตสมหรือสม่ำเสมอกลมกลืนกัน อยู่ครองกันยืดยาว — Samajãvidhamma: qualities which make a couple well matched)
1. สมสัทธา (มีศรัทธาสมกัน — Sama-saddhā: to be matched in faith)
2. สมสีลา (มีศีลสมกัน — Sama-sīlā: to be matched in moral conduct)
3. สมจาคา (มีจาคะสมกัน — Sama-cāgā: to be matched in generosity)
4. สมปัญญา (มีปัญญาสมกัน — Sama-paññā: to be matched in wisdom)
…………..
อ่านรายละเอียดในพระไตรปิฎกได้ที่ลิงก์นี้
https://84000.org/tipitaka/read/?21/55
…………..
อธิบายแถม :
1. สมสัทธา มีศรัทธาสมกัน หมายความว่า นับถือเลื่อมใสในสิ่งเดียวกัน หรือไปในแนวทางเดียวกัน = ไปไหนไปกัน
2. สมสีลา มีศีลสมกัน หมายความว่า มีความประพฤติถูกต้องดีงามในแนวทางเดียวกัน = เป็นไงเป็นกัน
3. สมจาคา มีจาคะสมกัน หมายความว่า มีน้ำใจเสียสละเสมอกัน = เท่าไรเท่ากัน
4. สมปัญญา มีปัญญาสมกัน หมายความว่า มีแนวคิด มีเหตุผลในเรื่องต่าง ๆ ตรงกัน หรือไปในแนวทางเดียวกัน = ว่าไงว่ากัน
ท่านว่า ชายหญิงใดมีคุณสมบัติเช่นนี้ ชายหญิงนั้นจะได้พบกันเป็นคู่ครองกันทุกภพทุกชาติ
…………..
หมายเหตุ: โปรดระวัง คำว่า “สม-” ที่อยู่หน้าชื่อคุณธรรม อ่านว่า สะ-มะ- อย่างคำบาลี ไม่ใช่อ่านว่า สม อย่างคำไทย
แต่คำแปล เช่น “มีศรัทธาสมกัน” “สม” ในที่นี้อ่านว่า สม อย่างคำไทย ไม่ใช่อ่านว่า สะ-มะ อย่างคำบาลี
…………..
ดูก่อนภราดา!
: อยู่กันชาตินี้ให้ดี ดีกว่า
: ชาติหน้าไม่แน่
#บาลีวันละคำ (4,526)
2-11-67
…………………………….
…………………………….