สถูปเจดีย์ (บาลีวันละคำ 4,525)

สถูปเจดีย์

ปูชนีย์ที่ควรคารวะ

อ่านว่า สะ-ถูบ-เจ-ดี

ประกอบด้วยคำว่า สถูป + เจดีย์

(๑) “สถูป” 

เป็นรูปคำสันสกฤต รูปบาลีเป็น “ถูป” อ่านว่า ถู-ปะ รากศัพท์มาจาก –

(1) ถุ (ธาตุ = สรรเสริญ, ชมเชย) + ป ปัจจัย, ทีฆะ อุ ที่ ถุ เป็น อู (ถุ > ถู) 

: ถุ + ป = ถุป > ถูป แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งอันคนสรรเสริญบูชา”

(2) ถูปฺ (ธาตุ = ก่อ, สะสม) + อ (อะ) ปัจจัย 

: ถูปฺ + อ = ถูป แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ก่อตัวขึ้น” 

“ถูป” (ปุงลิงค์) หมายถึง สถูปหรือสตูป, เจดีย์, เนิน, โคก, กองหินที่ระลึก, ฮวงซุ้ย; โดม (a stupa or tope, a bell-shaped pile of earth, a mound, tumulus, cairn; dome) 

บาลี “ถูป” สันสกฤตเป็น “สฺตูป”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(1) สฺตูป, สฺถูป : (ธาตุ) รวบรวม, พูนหรือกองขึ้นไว้; to collect, to heap.

(2) สฺตูป : (คำนาม) นิกร, กองดิน ฯลฯ.; a heap , a pile of earth, &c.

ในภาษาไทย คำนี้เราคุ้นกับรูปคำ “สถูป” มากกว่ารูปอื่น

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“สถูป : (คำนาม) สิ่งก่อสร้างที่มีรูปโอคว่ำซึ่งก่อไว้สำหรับบรรจุของควรบูชามีกระดูกของพระพุทธเจ้าและพระอรหันต์เป็นต้น, บางทีใช้เข้าคู่กับคำ เจดีย์ เป็น สถูปเจดีย์ เช่น เดินเวียนเทียนรอบพระสถูปเจดีย์. (คำแบบ) สดูป, สตูป. (ป. ถูป; ส. สฺตูป).”

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต บอกไว้ดังนี้ –

“สถูป : สิ่งก่อสร้างซึ่งก่อไว้สำหรับบรรจุของควรบูชา เป็นอนุสรณ์ที่เตือนใจให้เกิดปสาทะและกุศลธรรมอื่นๆ เช่น พระสารีริกธาตุ อัฐิแห่งพระสาวก หรือกระดูกแห่งบุคคลที่นับถือ (บาลี: ถูป, สันสกฤต: สฺตูป); ดู ถูปารหบุคคล”

(๒) “เจดีย์”

รูปคำบาลีเป็น “เจติย” อ่านว่า เจ-ติ-ยะ รากศัพท์มาจาก :

(1) จิตฺ (ธาตุ = บูชา) + ณฺย ปัจจัย, ลง อิ อาคม, ลบ ณฺ, แผลง อิ ที่ จิ-(ต) เป็น เอ (จิ > เจ)

: จิตฺ + อิ + ณฺย = จิติณฺย >จิติย > เจติย แปลตามศัพท์ว่า “ที่อันบุคคลบูชา”

(2) จิ (ธาตุ = ก่อ, สะสม) + ณฺย ปัจจัย, ลง ต อาคม และ อิ อาคม, ลบ ณฺ, แผลง อิ ที่ จิ เป็น เอ (จิ > เจ)

: จิ + ต + อิ + ณฺย = จิติณฺย >จิติย > เจติย แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งอันเขาก่อด้วยอิฐเป็นต้น”

(3) จิตฺต (จิต, ใจ) + อิย ปัจจัย, แปลง จิตฺต เป็น เจต

: จิตฺต + อิย = จิตฺติย > เจติย แปลตามศัพท์ว่า “ที่อันบุคคลทำไว้ในจิต”

(4) จิตฺต (วิจิตร, สวยงาม) + อิย ปัจจัย, แปลง จิตฺต เป็น เจต

: จิตฺต + อิย = จิตฺติย > เจติย แปลตามศัพท์ว่า “ที่อันบุคคลสร้างอย่างวิจิตร”

“เจติย” ในภาษาไทยใช้เป็น “เจดีย์” (เจ-ดี)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“เจดีย-, เจดีย์ ๑ : (คำนาม) สิ่งซึ่งก่อเป็นรูปคล้ายลอมฟาง มียอดแหลม บรรจุสิ่งที่นับถือมีพระธาตุเป็นต้น, สิ่งหรือบุคคลที่เคารพนับถือ. (ป. เจติย; ส. ไจตฺย).”

ในหมู่คนไทย ถ้าให้แปล “เจดีย์” เป็นคำอังกฤษ เรามักนึกถึงคำว่า pagoda

พจนานุกรม สอ เสถบุตร แปล pagoda ว่า สถูป, ปรางค์, พระเจดีย์

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล pagoda เป็นบาลีว่า

(1) cetiya เจติย (เจ-ติ-ยะ) = เจดีย์ 

(2) thūpa ถูป (ถู-ปะ) = สถูป

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “เจติย” ว่า a tumulus, sepulchral monument, cairn (เจดีย์, สิ่งที่ควรเคารพบูชา, กองหินซึ่งทำไว้เป็นที่ระลึกหรือเป็นสุสาน)

โปรดสังเกตว่า พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ ซึ่งเจ้าของภาษาอังกฤษเป็นผู้แปลเอง ไม่ได้แปล “เจติย” ว่า pagoda

สถูป + เจดีย์ = สถูปเจดีย์ เป็นคำประสมธรรมดา คือเอาคำว่า “สถูป” กับคำว่า “เจดีย์” มาพูดควบกันเป็น “สถูปเจดีย์” โดยเจตนาจะให้เข้าใจว่าเป็นสิ่งเดียวกัน ดังคำนิยามคำว่า “สถูป” ที่พจนานุกรมฯ บอกไว้ว่า “บางทีใช้เข้าคู่กับคำ เจดีย์ เป็น สถูปเจดีย์ เช่น เดินเวียนเทียนรอบพระสถูปเจดีย์” 

ขยายความ :

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ที่คำว่า “สถูป” ดังยกมาข้างต้น แนะไว้ว่าให้ดูคำว่า “ถูปารหบุคคล” 

ที่คำว่า “ถูปารหบุคคล” พจนานุกรมพุทธศาสน์ฯ บอกไว้ดังนี้ –

…………..

ถูปารหบุคคล : บุคคลผู้ควรแก่สถูปคือบุคคลที่ควรนำกระดูกบรรจุสถูปไว้บูชา มี ๔ คือ 

๑. พระพุทธเจ้า 

๒. ปัจเจกพุทธเจ้า 

๓. พระอรหันตสาวก 

๔. พระเจ้าจักรพรรดิ

…………..

ส่วนคำว่า “เจดีย์” พจนานุกรมพุทธศาสน์ฯ ขยายความไว้ว่า – 

…………..

เจดีย์ : ที่เคารพนับถือ, บุคคล สถานที่ หรือวัตถุที่ควรเคารพบูชา, เจดีย์เกี่ยวกับพระพุทธเจ้ามี ๔ อย่างคือ 

๑. ธาตุเจดีย์ บรรจุพระบรมสารีริกธาตุ 

๒. บริโภคเจดีย์ คือสิ่งหรือสถานที่ที่พระพุทธเจ้าเคยทรงใช้สอย 

๓. ธรรมเจดีย์ บรรจุพระธรรม คือ พุทธพจน์ 

๔. อุทเทสิกเจดีย์ คือพระพุทธรูป; 

ในทางศิลปกรรม ไทยหมายถึงสิ่งที่ก่อเป็นยอดแหลมเป็นที่บรรจุสิ่งที่เคารพนับถือ เช่น พระธาตุและอัฐิบรรพบุรุษ เป็นต้น

…………..

เป็นอันว่า “เจดีย์” มีความหมายกว้างกว่าที่เรามักเข้าใจกัน

แต่จะอย่างไรก็ตาม สิ่งที่เรียกว่า “สถูปเจดีย์” นั้น จะต้องสร้างขึ้นเพื่อเป็นที่ระลึกถึงบุคคลหรือเหตุการณ์ที่มีคุณค่าควรแก่การจดจำรำลึกเสมอ

…………..

ดูก่อนภราดา!

ท่านจะสำคัญความข้อนี้เป็นไฉน? 

: ไปไหว้เจดีย์ชเวดากองของพม่า

ไทยยิ้มร่าถอดรองเท้าด้วยความภูมิใจ

: กลับมาไหว้พระปรางค์วัดอรุณของไทย

ใส่รองเท้าขึ้นไปจนถึงยอดพระปรางค์

#บาลีวันละคำ (4,525)

1-11-67

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….