อริย- อารย- (บาลีวันละคำ 4,532)

อริย– อารย–

ไม่ต้องใส่สระ อะ เมื่อมีคำสมาสข้างหลัง

(๑) “อริย-” 

เป็นรูปคำบาลี อ่านว่า อะ-ริ-ยะ รากศัพท์มาจาก –

(1) อรห = “ผู้ฆ่าข้าศึกคือกิเลส”, แปลง อ ที่ ร และ ห เป็น อิย

: (อร + อห = ) อรห : อห > อิย : อร + อิย = อริย แปลเท่ากับคำว่า “อรห” คือ “ผู้ฆ่าข้าศึกคือกิเลส”

(2) อรฺ (ธาตุ = ถึง, บรรลุ) + ณฺย ปัจจัย, ลบ ณฺ, ลง อิ อาคม

: อรฺ + อิ = อริ + ณฺย > ย = อริย แปลว่า “ผู้บรรลุธรรมคือมรรคและผล”

(3) อารก = “ผู้ไกลจากกิเลส”, แปลง อารก เป็น อริย แปลเท่ากับคำว่า “อารก” คือ “ผู้ไกลจากกิเลส”

(4) อรฺ (ธาตุ = ถึง, บรรลุ) + ณฺย ปัจจัย, ลบ ณฺ, ลง อิ อาคม [เหมือน (2)] แปลว่า “ผู้อันชาวโลกพึงเข้าถึง”

(5) อริย = “ผลอันประเสริฐ” + ณ ปัจจัย, ลบ ณ 

: อริย + ณ = อริยณ > อริย แปลว่า “ผู้ยังชาวโลกให้ได้รับผลอันประเสริฐ”

สรุปว่า “อริย” แปลว่า –

(1) ผู้ฆ่าข้าศึกคือกิเลส

(2) ผู้บรรลุธรรมคือมรรคและผล

(3) ผู้ไกลจากกิเลส

(4) ผู้อันชาวโลกพึงเข้าไปใกล้

(5) ผู้ยังชาวโลกให้ได้รับผลอันประเสริฐ

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ ประมวลความหมายของ “อริย” ไว้ดังนี้ –

๑ ทางเชื้อชาติ: หมายถึง ชาติอารยัน (racial: Aryan)

๒ ทางสังคม: หมายถึง ผู้ดี, เด่น, อริยชาติ, สกุลสูง (social: noble, distinguished, of high birth)

๓ ทางจริยศาสตร์: หมายถึง ถูกต้อง, ดี, ดีเลิศ (ethical: right, good, ideal)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อริย-, อริยะ : (คำนาม) ในพระพุทธศาสนา เรียกบุคคลผู้บรรลุธรรมวิเศษ มีโสดาปัตติมรรคเป็นต้น ว่า พระอริยะ หรือ พระอริยบุคคล. (คำวิเศษณ์) เป็นของพระอริยะ, เป็นชาติอริยะ; เจริญ, เด่น, ประเสริฐ.”

ตามไปดูพจนานุกรมฯ มีลูกคำของ “อริย-, อริยะ” คือ อริยทรัพย์ อริยบุคคล อริยผล อริยมรรค อริยสัจ 

“ลูกคำ” หมายถึง มีคำนั้นเป็นคำตั้งคือคำขึ้นต้น แล้วมีคำอื่นมาต่อท้ายกลายเป็นอีกคำหนึ่งขึ้นมา เช่น “อริยทรัพย์” มีคำว่า “อริย” เป็นคำขึ้นต้น มีคำว่า “ทรัพย์” มาต่อท้ายเป็น “อริยทรัพย์” กลายเป็นอีกคำหนึ่ง

(๒) “อารย-” 

เป็นรูปคำสันสกฤต อ่านว่า อา-ระ-ยะ- บาลีเป็น “อริย” รากศัพท์และความหมายดังที่แสดงมาข้างต้น

บาลี “อริย” สันสกฤตเป็น “อารฺย” 

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน มีคำว่า “อารฺยฺย” และ “อารฺย” บอกไว้ดังนี้ –

“อารฺยฺย, อารฺย : (คำวิเศษณ์) ควรเคารพ, ควรบูชา; ควร; พึงแสวงหา, พึงได้; respectable, venerable; proper; to be sought, to be obtained; – (คำนาม) เจ้าของ; พระนามของพระพุทธเจ้า; สหาย; นามของปารวตี; an owner; name of Buddha; a friend; name of Pārvati.”

บาลี “อริย” สันสกฤต “อารฺยฺย” และ “อารฺย” ในภาษาไทยนอกจากใช้เป็น “อริย” ตามรูปบาลีแล้ว ก็ใช้เป็น “อารย” ตามรูปสันสกฤตด้วย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อารย-, อารยะ : (คำวิเศษณ์) เจริญ. (ส.; ป. อริย).”

ตามไปดูพจนานุกรมฯ มีลูกคำของ “อารย-, อารยะ” คือ อารยชน อารยชาติ อารยธรรม อารยประเทศ อารยัน 

ขยายความ :

โปรดสังเกตว่า คำเหล่านี้ไม่ได้มีสระ อะ กลางคำ

อริยทรัพย์ ไม่ใช่ อริยะทรัพย์ 

อริยบุคคล ไม่ใช่ อริยะบุคคล 

อริยผล ไม่ใช่ อริยะผล 

อริยมรรค ไม่ใช่ อริยะมรรค 

อริยสัจ ไม่ใช่ อริยะสัจ 

อารยชน ไม่ใช่ อารยะชน 

อารยชาติ ไม่ใช่ อารยะชาติ 

อารยธรรม ไม่ใช่ อารยะธรรม 

อารยประเทศ ไม่ใช่ อารยะประเทศ 

คำอื่น ๆ ก็ใช้หลักเดียวกัน

ธุรกิจ ไม่ใช่ ธุระกิจ

อิสรภาพ ไม่ใช่ อิสระภาพ

วาทกรรม ไม่ใช่ วาทะกรรม

จำหลักไว้ง่าย ๆ ว่า เมื่อเป็นคำสมาส ไม่ต้องใส่สระ อะ กลางคำ

บอกกล่าว :

เมื่อวานนี้ ผู้เขียนบาลีวันละคำเห็น “เพื่อน” ท่านหนึ่งเขียนคำว่า “อริยทรัพย์” เป็น “อริยะทรัพย์”

วันนี้ ผู้เขียนบาลีวันละคำเห็น “เพื่อน” ท่านเดิมท่านเดียวกันเขียนคำว่า “อริยสัจ” เป็น “อริยะสัจ”

พรุ่งนี้และวันต่อ ๆ ไป ท่านอาจจะเขียนคำอะไรที่ใส่สระ อะ กลางคำอีกก็ได้

บาลีวันละคำวันนี้ “เพื่อน” ท่านนั้นจะได้อ่านหรือไม่ได้อ่านก็ตามที แต่เชื่อว่า ใครที่ได้อ่านก็คงจะได้ประโยชน์บ้าง อย่างน้อยก็ได้หลักว่า – เมื่อเป็นคำสมาส ไม่ต้องใส่สระ อะ กลางคำ

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ถ้าท่านขยันเขียนผิด

: ข้าพเจ้าก็มีสิทธิ์ที่จะขยันเขียนเตือน

#บาลีวันละคำ (4,532)

8-11-67 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….