ปทเจดีย์ (บาลีวันละคำ 4,539)
ปทเจดีย์
คำนี้แปลว่า “รอยพระพุทธบาท”
อ่านว่า ปะ-ทะ-เจ-ดี
ประกอบด้วยคำว่า ปท + เจดีย์
(๑) “ปท”
อ่านว่า ปะ-ทะ รากศัพท์มาจาก ปทฺ (ธาตุ = บรรลุ, ถึง) + อ (อะ) ปัจจัย
: ปทฺ + อ = ปท แปลตามศัพท์ว่า (1) “สภาวะอันพระอริยะบรรลุ” = นิพพาน (2) “สิ่งเป็นเหตุเป็นไปแห่งผล” = เหตุ, เค้ามูล, ปัจจัย (3) “อวัยวะเป็นเครื่องเดินไป” = เท้า
“ปท” ในบาลีใช้ในความหมายอะไรบ้าง :
(1) เท้า (foot)
(2) การก้าว, รอยเท้า, ทาง (step, footstep, track)
(3) หนทาง, ช่องทาง (way, path)
(4) ตำแหน่ง, สถานที่ (position, place)
(5) กรณี, โชคชะตา, หลักการ, ส่วน, องค์ประกอบ, ลักษณะ, ส่วนประกอบ, รายการ, สิ่งของ, มูลฐาน (case, lot, principle, part, constituent, characteristic, ingredient, item, thing, element)
(6) ในบทร้อยกรองหมายถึง คำ, ฉันท์ [หรือหนึ่งในสี่ของฉันท์], โศลก, บท, ประโยค (a word, verse [or a quarter of a verse], stanza, line, sentence)
ในที่นี้ “ปท” ใช้ในความหมายตามข้อ (1) และ (2)
“ปท” ในภาษาไทยมักใช้ทับศัพท์ว่า “บท”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “บท” ในภาษาไทยไว้ดังนี้ –
(1) ข้อความเรื่องหนึ่ง ๆ หรือตอนหนึ่ง ๆ เช่น บทที่ ๑ บทที่ ๒.
(2) กำหนดคำประพันธ์ที่ลงความตอนหนึ่ง ๆ เช่น โคลง ๔ สุภาพ ๔ บาท เป็น ๑ บท
(3) คำที่ตัวละครพูด เช่น บอกบท.
(4) คำประพันธ์ที่เขียนขึ้นสำหรับเล่นละคร มีทั้งบทร้องและบทเจรจา เช่น บอกบท เขียนบท.
(5) คราว, ตอน, ในคำเช่น บทจะทำก็ทำกันใหญ่ บทจะไปก็ไปเฉย ๆ บทจะตายก็ตายง่ายเหลือเกิน.
(๒) “เจดีย์”
บาลีเป็น “เจติย” อ่านว่า เจ-ติ-ยะ รากศัพท์มาจาก –
(1) จิตฺ (ธาตุ = บูชา) + ณฺย ปัจจัย, ลง อิ อาคม, ลบ ณฺ, แผลง อิ ที่ จิ-(ต) เป็น เอ (จิ > เจ)
: จิตฺ + อิ + ณฺย = จิติณฺย >จิติย > เจติย แปลตามศัพท์ว่า “ที่อันบุคคลบูชา”
(2) จิ (ธาตุ = ก่อ, สะสม) + ณฺย ปัจจัย, ลง ต อาคม และ อิ อาคม, ลบ ณฺ, แผลง อิ ที่ จิ เป็น เอ (จิ > เจ)
: จิ + ต + อิ + ณฺย = จิติณฺย >จิติย > เจติย แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งอันเขาก่อด้วยอิฐเป็นต้น”
(3) จิตฺต (จิต, ใจ) + อิย ปัจจัย, แปลง จิตฺต เป็น เจต
: จิตฺต + อิย = จิตฺติย > เจติย แปลตามศัพท์ว่า “ที่อันบุคคลทำไว้ในจิต”
(4) จิตฺต (วิจิตร, สวยงาม) + อิย ปัจจัย, แปลง จิตฺต เป็น เจต
: จิตฺต + อิย = จิตฺติย > เจติย แปลตามศัพท์ว่า “ที่อันบุคคลสร้างอย่างวิจิตร”
“เจติย” (นปุงสกลิงค์) หมายถึง เจดีย์, สิ่งที่ควรเคารพบูชา, กองหินซึ่งทำไว้เป็นที่ระลึกหรือเป็นสุสาน (a tumulus, sepulchral monument, cairn)
บาลี “เจติย” ในภาษาไทยใช้ทับศัพท์เป็น “เจดีย์”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“เจดีย-, เจดีย์ ๑ : (คำนาม) สิ่งซึ่งก่อเป็นรูปคล้ายลอมฟาง มียอดแหลม บรรจุสิ่งที่นับถือมีพระธาตุเป็นต้น, สิ่งหรือบุคคลที่เคารพนับถือ. (ป. เจติย; ส. ไจตฺย).”
ปท + เจติย = ปทเจติย (ปะ-ทะ-เจ-ติ-ยะ) นักเรียนบาลีแปลกันว่า “เจดีย์คือรอยพระบาท”
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปทเจติย” ว่า “step-shrine,” a holy footprint, a miraculous footprint left on the ground by a holy man (“สถานที่เคารพซึ่งมีรอยเท้า”, รอยเท้าอันศักดิ์สิทธิ์, รอยเท้าอันมหัศจรรย์ซึ่งผู้ศักดิ์สิทธิ์ทิ้งให้ปรากฏบนพื้นแผ่นดิน)
“ปทเจติย” ใช้ในภาษาไทยเป็น “ปทเจดีย์”
ขยายความ :
คำบาลีที่หมายถึง “รอยเท้าของพระพุทธเจ้า” ยังมีอีกคำหนึ่ง คือ “ปทวลญฺช”
“ปทวลญฺช” อ่านว่า ปะ-ทะ-วะ-ลัน-ชะ แยกศัพท์เป็น ปท (เท้า) + วลญฺช (รอย)
“ปทวลญฺช” แปลตรงตัวว่า “รอยเท้า” พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปลว่า track, footprint (ทางเท้า, รอยเท้า)
ตัวอย่างการใช้คำว่า “ปทเจติย” และ “ปทวลญฺช” เช่นในคัมภีร์ธัมมปทัฏฐกถา ภาค 2 สามาวตีวัตถุ ตอนพราหมณ์ผู้เป็นบิดาของนางมาคันทิยาได้พบพระพุทธเจ้าก็ถูกใจว่า บุรุษผู้นี้ควรเป็นคู่ครองของธิดาเรา จึงบอกให้พระพุทธเจ้าคอยอยู่ตรงนั้น ตนเองรีบกลับไปบ้าน พาภริยาและนางมาคันทิยาผู้ธิดามา
ข้อความในคัมภีร์ว่า –
…………..
สตฺถา เตน วุตฺตฏฺฐาเน อฐตฺวา ตตฺถ ปทเจติยํ ทสฺเสตฺวา คนฺตฺวา อญฺญสฺมึ ฐาเน อฏฺฐาสิ.
พระศาสดามิได้ประทับอยู่ตรงสถานที่ซึ่งพราหมณ์บอกให้คอย แต่ทรงแสดง “เจดีย์คือรอยพระบาท” ไว้ตรงนั้น แล้วไปประทับที่อื่น
…………..
ครั้นพราหมณ์มาถึงสถานที่ตรงนั้น ไม่เห็นพระพุทธเจ้า เห็นแต่รอยพระบาท จึงบอกภริยาว่า –
…………..
อยมสฺส ปทวลญฺโช.
นี่เป็นรอยเท้าของบุรุษผู้นั้น
ที่มา: สามาวตีวัตถุ ธัมมปทัฏฐกถา ภาค 2 หน้า 39
…………..
สามาวตีวัตถุ
…………..
เทศกาลลอยกระทงในประเทศไทย มีการตั้งกุศลจิตเจตนาว่า ลอยประทีปไปบูชารอยพระพุทธบาท
รอยพระพุทธบาทอยู่ที่ไหน พระพุทธองค์เสด็จไปประทับรอยพระบาทไว้จริงหรือเป็นเพียงสิ่งที่ถูกสร้างขึ้นเพื่อเป็นเครื่องเจริญพุทธานุสติ ท่านผู้สนใจใฝ่รู้โปรดศึกษาดูเถิด
รอยพุทธบาทจะมีจริงหรือไม่จริงก็ตามที แต่คำบาลีที่หมายถึงรอยพระพุทธบาท คือ “ปทเจติย” และ “ปทวลญฺช” มีใช้อยู่จริงในภาษาบาลี
…………..
ดูก่อนภราดา!
: แม้รอยพระพุทธบาทจะมีจริงเห็นอยู่เป็นประจำ
แต่ถ้าไม่ศึกษาปฏิบัติธรรม ก็ไม่ได้ประโยชน์
: ถ้าปฏิบัติธรรมจริง ๆ ทุกเวลานาที
แม้รอยพระพุทธบาทจะไม่มี ก็ได้ประโยชน์
#บาลีวันละคำ (4,539)
15-11-67
…………………………….
…………………………….