หัตถบาส – หัตถบาท (บาลีวันละคำ 4,590)

หัตถบาส – หัตถบาท

คิดคำเก่าล้อคำเก่า

ทั้ง 2 คำ อ่านว่า หัด-ถะ-บาด 

(๑) “หัตถบาส” 

อ่านว่า หัด-ถะ-บาด ประกอบด้วยคำว่า หัตถ + บาส

(ก) “หัตถ” เขียนแบบบาลีเป็น “หตฺถ” อ่านว่า หัด-ถะ รากศัพท์มาจาก –

(1) หสฺ (ธาตุ = ร่าเริง) + ถ ปัจจัย, แปลง สฺ ที่สุดธาตุเป็น ตฺ (หสฺ > หตฺ)

: หสฺ + ถ = หสฺถ > หตฺถ แปลตามศัพท์ว่า “อวัยวะเป็นเครื่องเล่นสนุก” (เช่นใช้ปรบ ฟ้อนรำ) = มือ “อวัยวะเป็นที่เล่นสนุก” = ศอก

(2) หนฺ (ธาตุ = เบียดเบียน) + ถ ปัจจัย, แปลง นฺ ที่สุดธาตุเป็น ตฺ (หนฺ > หตฺ)

: หนฺ + ถ = หนฺถ > หตฺถ แปลตามศัพท์ว่า (1) “อวัยวะเป็นเครื่องเบียดเบียนอวัยวะอื่น” (เช่นเกา ตบตี) = มือ (2) “เป็นที่ไปถึงแห่งอวัยวะทั้งหลาย” (หมายถึงมือเอื้อมถึง) = มวยผม

(3) หรฺ (ธาตุ = นำไป) + ถ ปัจจัย, แปลง รฺ ที่สุดธาตุเป็น ตฺ (หรฺ > หตฺ)

: หรฺ + ถ = หรฺถ > หตฺถ แปลตามศัพท์ว่า “อวัยวะเป็นเครื่องนำของไป” = มือ

(4) หตฺถ (มือ) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ 

: หตฺถ + ณ = หตฺถณ > หตฺถ แปลตามศัพท์ว่า “อวัยวะที่เหมือนมือเพราะทำหน้าที่มือให้สำเร็จประโยชน์ได้” = งวงช้าง

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “หตฺถ” (ปุงลิงค์) ดังนี้ –

(1) hand (มือ)

(2) the hand as measure, a cubit (มือในฐานเป็นเครื่องวัด, ระยะหนึ่งศอก)

(3) a handful, a tuft of hair (เต็มมือ, ปอยผม)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“หัตถ-, หัตถ์ : (คำนาม) มือ; ศอกหนึ่ง; งวงช้าง. (ป.; ส. หสฺต).”

(ข) “บาส” บาลีเป็น “ปาส” อ่านว่า ปา-สะ รากศัพท์มาจาก ปสฺ (ธาตุ = ผูก, พัน) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, “ทีฆะต้นธาตุ” คือ อะ ที่ ป-(สฺ) เป็น อา (ปสฺ > ปาส)

: ปสฺ + ณ = ปสณ > ปส > ปาส (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “วัตถุเป็นเครื่องผูก” หมายถึง บ่วง, กับดัก, เครื่องผูกรัด, โซ่ตรวน (a sling, snare, tie, fetter) 

หตฺถ + ปาส = หตฺถปาส (หัด-ถะ-ปา-สะ) แปลว่า “บ่วงแห่งมือ”

“หตฺถปาส” ใช้ในภาษาไทยเป็น “หัตถบาส” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“หัตถบาส : (คำนาม) ระยะระหว่างพระสงฆ์ที่นั่งทำสังฆกรรมหรือระหว่างพระภิกษุ สามเณร กับคฤหัสถ์ผู้ถวายของ ห่างกันไม่เกินศอกหนึ่ง. (ป. หตฺถปาส).”

(๒) “หัตถบาท” 

อ่านว่า หัด-ถะ-บาด ประกอบด้วยคำว่า หัตถ + บาท

(ก) “หัตถ” (ดูข้างต้น) 

(ข) “บาท” บาลีเป็น “ปาท” อ่านว่า ปา-ทะ รากศัพท์มาจาก ปท (ธาตุ = ไป, ถึง, เป็นไป) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, “ทีฆะต้นธาตุ” คือ อะ ที่ ป-(ทฺ) เป็น อา (ปทฺ > ปาท)

: ปทฺ + ณ = ปทณ > ปท > ปาท (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “เครื่องดำเนินไป” 

“ปาท” ในบาลีใช้ในความหมาย ดังนี้ – 

(1) เท้า (the foot)

(2) เชิงเขาหรือส่วนล่างของภูเขา (foot or base of a mountain)

(3) ส่วนหนึ่งในสี่ของคำร้อยกรองหนึ่งบท (ซึ่งตามปกติมีบทละ 4 บาท) (the fourth part of a verse)

(4) เหรียญที่ใช้ในการซื้อขาย (a coin)

“ปาท” ในภาษาไทยใช้เป็น “บาท” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “บาท” ไว้ดังนี้ –

(1) ตีน, เท้า, เช่น ทวิบาท จตุบาท, ราชาศัพท์ว่า พระบาท.

(2) มาตราเงินตามวิธีประเพณี ๑๐๐ สตางค์ หรือ ๔ สลึง เท่ากับ ๑ บาท.

(3) ชื่อมาตราชั่งตามวิธีประเพณี สำหรับกำหนดนำหนักเท่ากับเงินหนัก ๑๕ กรัม.

(4) ส่วนหนึ่งของบทแห่งคำประพันธ์ เช่น โคลง ๔ สุภาพ บทหนึ่งมี ๔ บาท.

(5) ช่วงเวลาเท่ากับ ๑ ใน ๑๐ ของชั่วโมง เท่ากับ ๖ นาที.

ในที่นี้ “ปาท – บาท” ใช้ในความหมายตามข้อ (1) คือ ตีน, เท้า

หตฺถ + ปาท = หตฺถปาท (หัด-ถะ-ปา-ทะ) แปลว่า “มือและเท้า”

“หตฺถปาท” ใช้ในภาษาไทยเป็น “หัตถบาท” เป็นคำที่ผูกขึ้นใหม่ ยังไม่ได้เก็บไว้พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 

ขยายความ :

ผู้เขียนบาลีวันละคำนึกถึงคำว่า “หัตถบาส” ซึ่งมีใช้ในภาษาไทย คำอ่านว่า หัด-ถะ-บาด ชวนให้นึกไปถึงคำบาลีที่เอามาใช้ในภาษาไทยและอ่านว่า บาด มีคำอะไรบ้าง คำแรกที่นึกได้คือ “บาท” เมื่อเอามาเข้าคู่กับ “หัตถ” ได้รูปคำเป็น “หัตถบาท” ออกเสียงเหมือนกับ “หัตถบาส” แต่ความหมายต่างกัน

“หัตถบาท” เขียนแบบบาลีเป็น “หตฺถปาท” อ่านว่า หัด-ถะ-ปา-ทะ แปลว่า “มือและเท้า” 

พอดีว่าคำว่า “หตฺถปาท” มีใช้ในคัมภีร์ ก็เลยหยิบเอามาเขียนล้อคำว่า “หัตถบาส” คำบาลีว่า “หตฺถปาส”

“หตฺถปาส” แปลว่า “บ่วงแห่งมือ”

“หตฺถปาท” ไม่ได้แปลว่า “เท้าแห่งมือ” แต่แปลว่า “มือและเท้า”

“หตฺถปาท” แปลว่า “มือและเท้า”

“หตฺถปาส” ไม่ได้แปลว่า “มือและบ่วง” แต่แปลว่า “บ่วงแห่งมือ”

นี่คือลีลาของบาลี จะรู้ว่าคำไหนแปลอย่างไรต้องรู้หลักภาษา ไม่ใช่คิดเอาเอง

แถม :

“หตฺถปาท” ในคัมภีร์บาลีตอนหนึ่ง ปรากฏข้อความดังนี้ –

…………..

ชราชชฺชริตา โหนฺติ

หตฺถปาทา อนสฺสวา

ยสฺส โส วิหตตฺถาโม

กถํ ธมฺมํ จริสฺสติ.

(ชะราชัชชะริตา โหนติ

หัตถะปาทา อะนัสสะวา

ยัสสะ โส วิหะตัตถาโม

กะถัง ธัมมัง จะริสสะติ.)

ที่มา: คัมภีร์ธัมมปทัฏฐกถา ภาค 1 เรื่องพระจักขุบาล

…………..

คำบาลีที่ยกมานี้มีความหมายอย่างไร โปรดอ่านใน ดูก่อนภราดา!

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ตอนมีแรงไม่เร่งทำ

: พอแก่หงำจะทำไง

: มือเท้าก้าวไม่ไหว

: จะเอาอะไรประพฤติธรรม

#บาลีวันละคำ (4,590)

5-1-68 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….