ตัณหาร้อยแปด (บาลีวันละคำ 4,606)

ตัณหาร้อยแปด

นับอย่างไร

อ่านว่า ตัน-หา-ร้อย-แปด

“ตัณหา” เป็นคำบาลี

“ร้อยแปด” เป็นคำไทย

(๑) “ตัณหา”

เขียนแบบบาลีเป็น “ตณฺหา” อ่านตามสะดวกว่า ตัน-หา อ่านตามสำเนียงบาลีว่า ตัน-หฺนา รากศัพท์มาจาก ตสฺ (ธาตุ = กระหาย) + ณฺห ปัจจัย + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์, ลบ สฺ ที่สุดธาตุ 

: ตสฺ + ณฺห = ตสณฺห + อา = ตสณฺหา > ตณฺหา แปลตามศัพท์ว่า “อาการที่หื่นกระหาย” “เหตุให้หื่นกระหาย” “เหตุให้กระหายอยากจะดูดดื่ม” “เหตุให้อยากได้อยากทำสิ่งที่ต่ำทราม” 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ตณฺหา” ว่า –

(1) drought, thirst (แล้ง, กระหาย) 

(2) craving, hunger for, excitement, the fever of unsatisfied longing (ความต้องการ, ความอยาก, ความตื่นเต้น, ความเร่าร้อนเพราะความอยากอันยังไม่สมปรารถนา)

บาลี “ตณฺหา” สันสกฤตเป็น “ตฺฤษฺณา”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน มีศัพท์ว่า “ตฤษ” “ตฤษา” และ “ตฺฤษฺณา” บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

(1) ตฤษ, ตฤษา : (คำนาม) ความกระหาย, ความปรารถนา, กาม, กามานล; กามสุดา; thirst, wish, desire, lust; the daughter of Kāma, the deity of love.

(2) ตฺฤษฺณา : (คำนาม) ความกระหาย, ความใคร่; thirst, desire or wish.

“ตณฺหา” เขียนแบบไทยเป็น “ตัณหา” นอกจากใช้ว่า “ตัณหา” แล้วยังมีคำว่า “ตฤษณา” (ตฺริด-สะ-หฺนา) “ดำฤษณา” (ดํา-ริด-สะ-หฺนา) ซึ่งออกมาจาก “ตฺฤษฺณา” ในสันสกฤตอีกด้วย

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ดังนี้ –

(1) ตัณหา : (คำนาม) ความทะยานอยาก, โดยทั่วไปใช้หมายถึงความใคร่ในกาม. (ป.; ส. ตฺฤษฺณา).

(2) ตฤษณา : (คำแบบ) (คำนาม) ความปรารถนา, ความอยาก, ความดิ้นรน. (ส.; ป. ตณฺหา).

(3) ดำฤษณา : (คำนาม) ความปรารถนา, ความดิ้นรน, ความอยาก, ความเสน่หา. (ส. ตฺฤษฺณา; ป. ตณฺหา).

“ตัณหา” คืออะไร พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต บอกไว้ดังนี้ –

…………..

ตัณหา : ความทะยานอยาก, ความร่านรน, ความปรารถนา, ความอยากเสพ อยากได้ อยากเอาเพื่อตัว, ความแส่หา, มี ๓ คือ 

๑. กามตัณหา ความทะยานอยากในกาม อยากได้อารมณ์อันน่าใคร่ 

๒. ภวตัณหา ความทะยานอยากในภพ อยากเป็นนั่นเป็นนี่ 

๓. วิภวตัณหา ความทะยานอยากในวิภพ อยากไม่เป็นนั่นไม่เป็นนี่ อยากพรากพ้นดับสูญไปเสีย.

…………..

(๒) “ร้อยแปด”

เป็นคำไทย บอกจำนวน 100 (หนึ่งร้อย) + 8 (แปด) = 108

ตัณหา + ร้อยแปด = ตัณหาร้อยแปด มีความหมายว่า “ตัณหาจำนวน 108” 

ขยายความ :

ในภาษาไทย มีคำพูดเป็นสำนวนเก่าที่นิยมกล่าวอ้างกันสืบ ๆ มาแบบติดปากว่า “กิเลสพันห้า ตัณหาร้อยแปด” 

“ตัณหาร้อยแปด = ตัณหาจำนวน 108” นับอย่างไร ขอนำพจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ข้อ [357] ตัณหา 108 ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต มาแสดงดังนี้ –

…………..

ตัณหา 108 ในพระบาลีเดิมเรียก ตัณหาวิจริต (ความเป็นไป หรือการออกเที่ยวแสดงตัวของตัณหา) [องฺ.จตุกฺก.21/199/290; อภิ.วิ.35/1033/530 = A.II.212; Vbh.393] จัดดังนี้

ตัณหาวิจริต 18 อันอาศัยเบญจขันธ์ภายใน = เมื่อมีความถือว่า “เรามี” จึงมีความถือว่า: เราเป็นอย่างนี้ เราเป็นอย่างนั้น เราเป็นอย่างอื่น เราไม่เป็นอยู่ เราพึงเป็นอย่างนี้ เราพึงเป็นอย่างนั้น เราพึงเป็นอย่างอื่น ฯลฯ

ตัณหาวิจริต 18 อันอาศัยเบญจขันธ์ภายนอก = เมื่อมีความถือว่า “เรามีด้วยเบญจขันธ์นี้” จึงมีความถือว่า: เราเป็นอย่างนี้ด้วยเบญจขันธ์นี้ เราเป็นอย่างนั้นด้วยเบญจขันธ์นี้ เราเป็นอย่างอื่นด้วยเบญจขันธ์นี้ ฯลฯ

ตัณหาวิจริต 18 สองชุดนี้ รวมเป็น 36 × กาล 3 (ปัจจุบัน อดีต อนาคต) = 108

อีกอย่างหนึ่ง ตัณหา 3 (กามตัณหา ภวตัณหา วิภวตัณหา) × ตัณหา 6 (ตัณหาในรูป ในเสียง ในกลิ่น ในรส ในโผฏฐัพพะ ในธรรมารมณ์) = 18 × ภายในและภายนอก = 36 × กาล 3 = 108 [วิสุทธิ.3/180 = Vism.568]

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ความอยาก เป็นเรื่องธรรมดา

: ควบคุมความอยากไว้ได้ เป็นเรื่องไม่ธรรมดา

#บาลีวันละคำ (4,606)

21-1-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….