กุมฺมาโส (บาลีวันละคำ 4,609)

12 เมษายน 2025 suriyan bunthae

กุมฺมาโส

ศีลของพระภิกษุเรารู้กันว่า มี 227 สิกขาบท 1 ใน 227 คือสิกขาบทที่ 5 โภชนวรรค ปาจิตติยกัณฑ์ วินัยปิฎก มหาวิภังค์ ภาค 2 พระไตรปิฎกเล่ม 2 ข้อ 501 ระบุ “เบญจโภชน์” ไว้ดังนี้ –

…………..

โภชนียํ นาม ปญฺจ โภชนานิ

โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสํ ฯ

ที่ชื่อว่า โภชนียะ (ของกิน) ได้แก่ โภชนะ 5 อย่าง คือ

(1) โอทโน ข้าวสุก (boiled rice)

(2) กุมฺมาโส ขนมสด (junket)

(3) สตฺตุ ขนมแห้ง (barley-meal)

(4) มจฺโฉ ปลา (fish)

(5) มํสํ เนื้อ (meat)

หลักพระวินัยกำหนดว่า ผู้นิมนต์พระไปฉัน ถ้าระบุชื่อโภชนะ เช่นบอกว่า นิมนต์ไปฉันไก่ย่าง นิมนต์ไปฉันหมูสะเต๊ะ นิมนต์ไปฉันก๋วยเตี๋ยว เป็นต้น พระรับนิมนต์ไปฉัน มีความผิด (ภาษาพระว่า “ต้องอาบัติ”) ตามสิกขาบทที่อ้างข้างต้นนั้น ฐานความผิดคือ “รับนิมนต์ที่ออกชื่อโภชนะ”

ผู้นิมนต์พระที่รู้วินัยพระ จึงนิมนต์เป็นคำกลาง ๆ ไม่ระบุชื่ออาหาร คำที่ใช้กันอยู่คือ นิมนต์ฉันภัตตาหารเช้า นิมนต์ฉันภัตตาหารเพล หรือ นิมนต์ฉันเช้า นิมนต์ฉันเพล เท่านี้ก็เป็นอันถูกต้อง นิมนต์แบบนี้ พระรับนิมนต์ไปฉันได้

…………..

“กุมฺมาโส” อ่านว่า กุม-มา-โส รูปคำเดิมเป็น “กุมฺมาส” อ่านว่า กุม-มา-สะ รากศัพท์มาจาก *กุลฺ (ธาตุ = นับ, ติดเนื่องกัน) + อาส ปัจจัย, ซ้อน ม, แปลง ลฺ ที่สุดธาตุเป็น มฺ

: กุลฺ + ม + อาส = กุลฺมาส > กุมฺมาส (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ของกินที่ติดเนื่องกัน” หมายถึง ขนมชนิดหนึ่ง

*หมายเหตุ: รากศัพท์ที่แสดงไว้นี้เป็นเพียงสันนิษฐาน เนื่องจากยังไม่พบตำราไวยากรณ์ที่แสดงรากศัพท์ของคำนี้โดยตรง

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ บอกว่า บาลี “กุมฺมาส” สันสกฤตเป็น “กุลฺมาษ” (Vedic kulmāṣa) แปล “กุมฺมาส” ว่า junket และขยายความว่า usually with odana, boiled rice. (ตามปกติทำด้วย โอทน, ข้าวสุก)

พจนานุกรม สอ เสถบุตร แปล junket ว่า เครื่องดื่มจัง-เค็ท นมเปรี้ยวใส่น้ำเชื่อมคล้ายเต้าฮวย

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล junket เป็นบาลีว่า :

madhurakummāsa มธุรกุมฺมาส (มะ-ทุ-ระ-กุม-มา-สะ) = ขนมกุมมาสปรุงด้วยน้ำผึ้ง

ตำราเรียนของไทย แปลทับศัพท์ว่า “ขนมกุมมาส” และมีคำไขว่า ขนมสด

ขยายความ :

“กุมมาส” คือขนมอะไร?

หนังสือ วินัยมุข เล่ม 1 พระนิพนธ์สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส อธิบายเรื่อง “เบญจโภชน์” กล่าวถึง “กุมมาส” ไว้ดังนี้ –

…………..

ในคัมภีร์วิภังค์กล่าวโภชนะไว้ 5 อย่าง คือ ข้าวสุก 1 กุมมาส คือขนมสด 1 สัตตุ คือขนมแห้ง 1 ปลา 1 เนื้อ 1 …

กุมมาสนั้น คือขนมสดมีอันจะบูดเมื่อล่วงกาลแล้ว เช่นแป้งจี่ ขนมด้วง ขนมครกเป็นตัวอย่าง.

…………..

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ที่คำว่า “กุมมาส” บอกไว้ดังนี้ –

…………..

กุมมาส : ขนมสด คือขนมที่เก็บไว้นานเกินไปจะบูด เช่น ขนมด้วง ขนมครก ขนมถ้วย ขนมตาล เป็นต้น พระพุทธเจ้าหลังจากเลิกบำเพ็ญทุกรกิริยาก็เสวยข้าวสุกและกุมมาส