ปัจเจกชน (บาลีวันละคำ 4,625)
ปัจเจกชน
บางทีก็ทำงานได้ผลดีกว่าราชการ
อ่านว่า ปัด-เจก-กะ-ชน
แยกศัพท์เป็น ปัจเจก + ชน
(๑) “ปัจเจก”
บาลีเป็น “ปจฺเจก” อ่านว่า ปัด-เจ-กะ รูปคำเดิมมาจาก ปฏิ + เอก
(ก) “ปฏิ” อ่านว่า ปะ-ติ
ความรู้เกี่ยวกับคำว่า “ปฏิ-” :
“ปฏิ-” (ขีด – ข้างหลังหมายความว่าไม่ใช้ตามลำพัง แต่ใช้นำหน้าคำอื่นเสมอ) เป็นศัพท์จำพวกที่ภาษาไวยากรณ์เรียกว่า “อุปสรรค”
นักเรียนบาลีท่องจำคำแปลกันมาว่า “ปฏิ : เฉพาะ ตอบ ทวน กลับ”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ปฏิ– : คําอุปสรรคในภาษาบาลีใช้นําหน้าศัพท์อื่น แปลว่า เฉพาะ เช่น ปฏิทิน, ตอบ เช่น ปฏิพากย์, ทวน เช่น ปฏิโลม, กลับ เช่น ปฏิวัติ. (ป.; ส. ปฺรติ).”
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ บอกความหมายของ “ปฏิ-” ว่า back (to), against, towards, in opposition to, opposite (กลับ, ตอบ, เฉพาะ, มุ่งไปยัง, ตรงกันข้าม, กลับกัน)
(ข) “เอก” บาลีอ่านว่า เอ-กะ รากศัพท์มาจาก อิ (ธาตุ = ไป, เป็นไป, ตั้งอยู่) + ณฺวุ ปัจจัย, แผลง อิ เป็น เอ, แปลง ณฺวุ เป็น อก
: อิ > เอ + ณฺวุ = เอณฺวุ > เอก แปลตามศัพท์ว่า (1) “ไปตามลำพัง” (คือไม่มีเพื่อนไปด้วย) (2) “ดำรงอยู่ในความเป็นหนึ่งเดียวเพราะไร้ผู้เหมือนกัน”
“เอก” ในบาลีใช้ใน 2 สถานะ คือ :
(1) เป็นสังขยา (คำบอกจำนวน) เช่น “ชายหนึ่งคน” เน้นที่จำนวน 1 คน = มุ่งจะกล่าวว่าชายที่เอ่ยถึงนี้มีเพียง “หนึ่งคน”
(2) เป็นคุณศัพท์ เช่น “ชายคนหนึ่ง” ไม่เน้นที่จำนวน = มุ่งจะกล่าวถึงชายคนใดคนหนึ่งเท่านั้น
“เอก” หมายถึง หนึ่ง, หนึ่งเดียว, ดีที่สุด
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“เอก, เอก– : (คำวิเศษณ์) หนึ่ง (จำนวน); ชั้นที่ ๑ (ใช้เกี่ยวกับลำดับชั้น หรือขั้นของยศ ตำแหน่ง คุณภาพ หรือวิทยฐานะ สูงกว่า โท) เช่น ร้อยเอก ข้าราชการชั้นเอก ปริญญาเอก; เรียกเครื่องหมายวรรณยุกต์รูปดังนี้ ‘่’ ว่า ไม้เอก; ดีเลิศ เช่น กวีเอก, สำคัญ เช่น ตัวเอก; (คำโบราณ) (คำนาม) เรียกลูกหญิงคนที่ ๗ ว่า ลูกเอก, คู่กับลูกชายคนที่ ๗ ว่า ลูกเจ็ด. (คำที่ใช้ในกฎหมาย). (ป., ส.).”
ปฏิ + เอก กระบวนการทางไวยากรณ์คือ “ปฏิ” เมื่อสนธิกับ “เอก” ให้แปลงรูปเป็น “ปจฺจ” (ปัด-จะ)
: ปฏิ > ปจฺจ + เอก = ปจฺเจก แปลตามศัพท์ว่า “เฉพาะหนึ่ง” หมายถึง เฉพาะ, ผู้เดียว, เดี่ยว, คนเดียวต่างหาก, แยก, หลายอย่าง, ต่างกัน (each one, single, by oneself, separate, various, several)
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า
“ปัจเจก, ปัจเจก- : (คำแบบ) (คำวิเศษณ์) เฉพาะตัว, เฉพาะบุคคล, เช่น ปัจเจกชน. (ป.; ส. ปฺรเตฺยก).”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน (สะกดคำนี้เป็น “ปฺรตฺเยก”) บอกไว้ว่า –
“ปฺรตฺเยก : (กริยาวิเศษณ์) ‘ปรัตเยก,’ มคธว่า- ‘ปจฺเจก,’ เดี่ยว, คนเดียว, ทีละคน; singly, one, one by one at a time.”
(๒) “ชน”
บาลีอ่านว่า ชะ-นะ รากศัพท์มาจาก ชนฺ (ธาตุ = เกิด) + อ (อะ) ปัจจัย
: ชนฺ + อ = ชน แปลตามศัพท์ว่า –
(1) “ผู้ยังกุศลหรืออกุศลให้เกิดได้” เป็นคำแปลที่ตรงตามสัจธรรม เพราะธรรมดาของคน ดีก็ทำได้ ชั่วก็ทำได้
(2) “ผู้ยังตัวตนให้เกิดตามกรรม” หมายความว่า นอกจากทำกรรมได้แล้ว ยังทำ “ตัวตน” (คน) ให้เกิดได้อีก
“ชน” หมายถึง บุคคล, สัตว์, คน (an individual, a creature, person, man)
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า
“ชน ๒, ชน– : (คำนาม) คน (มักใช้ในภาษาหนังสือ).(ป., ส.).”
ปัจเจก + ชน = ปัจเจกชน (ปัด-เจก-กะ-ชน) แปลว่า “เฉพาะคน” หมายถึง ประชาชนแต่ละคน
คำว่า “ปัจเจกชน” มักใช้ในกรณีที่กล่าวถึงผู้ทำงานเฉพาะตัว คือทำไปตามลำพังส่วนตัว ไม่รวมกลุ่มกับใคร หรือทำเป็นการส่วนตัว ไม่อิงอาศัยอยู่กับใครอื่น
ขยายความ :
ที่คำว่า “ปัจเจก” พจนานุกรมฯ บอกความหมายว่า “เฉพาะตัว, เฉพาะบุคคล, เช่น ปัจเจกชน”
พจนานุกรมฯ เก็บคำที่ขึ้นต้นด้วย “ปัจเจก” เป็นลูกคำไว้ 4 คำ คือ ปัจเจกบุคคล (ปัด-เจก-กะ-บุก-คน) ปัจเจกพุทธะ (ปัด-เจก-กะ-พุด-ทะ) ปัจเจกโพธิ (ปัด-เจก-กะ-โพด) ปัจเจกสมาทาน (ปัด-เจ-กะ-สะ-มา-ทาน)
แต่ไม่ได้เก็บคำว่า “ปัจเจกชน” ที่ให้ตัวอย่างไว้เป็นคำตั้งหรือเป็นลูกคำ
ขอยกคำที่ที่ขึ้นต้นด้วย “ปัจเจก” ทั้ง 4 คำ จากพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 มาเสนอไว้ในที่นี้เพื่อประกอบความรู้ ดังนี้ –
(1) ปัจเจกบุคคล : (คำนาม) บุคคลแต่ละคน.
(2) ปัจเจกพุทธะ : (คำนาม) ชื่อพระพุทธเจ้าพวกหนึ่งที่ตรัสรู้เฉพาะตัว มิได้สั่งสอนผู้อื่น. (ป.).
(3) ปัจเจกโพธิ : (คำนาม) ความตรัสรู้เฉพาะตัว คือ ความตรัสรู้ของพระปัจเจกพุทธเจ้า. (ป.).
(4) ปัจเจกสมาทาน : (คำนาม) การสมาทานศีลทีละสิกขาบท เรียกว่า ปัจเจกสมาทาน, ถ้าสมาทานรวบท้าย เช่นว่า พุทฺธปญฺญตฺตํ อุโปสถํ สมาทิยามิ หรือ อฏฺฐ สีลานิ สมาทิยามิ เรียกว่า เอกัชฌสมาทาน. (ป.).
…………..
ดูก่อนภราดา!
: แยกตัวไปทำความดี
: ดีกว่าสามัคคีกันทำความชั่ว
#บาลีวันละคำ (4,625)
9-2-68
…………………………….
…………………………….