โคช (บาลีวันละคำ 790)
โคช
บาลีว่าอย่างไร
คำว่า “โคช” สะกดเป็นคำอังกฤษว่า coach
พจนานุกรม สอ เสถบุตร แปลไว้ว่า –
(1) รถม้าสี่ล้อ, รถพ่วงในขบวนรถไฟ, รถม้าที่เดินประจำทางในระหว่างเมืองในสมัยก่อน
(2) ครูพิเศษ, ครูฝึกหัดการกีฬา, สั่งสอน, ฝึกหัด
ความหมายตามข้อ (2) นี้คือที่เราเอามาเรียกกันว่า “โคช”
คำอังกฤษอีกคำหนึ่งที่เราเคยนิยมใช้ แต่เลือนๆ กันไป คือคำว่า trainer
พจนานุกรม สอ เสถบุตร แปล trainer ว่า “ผู้ฝึกหัดม้า, ผู้ฝึกหัดนักกีฬา”
พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปลคำว่า trainer เป็นบาลีไว้ว่า –
(1) vinetu วิเนตุ (วิ-เน-ตุ) แปลว่า “ผู้แนะนำ”
(2) dametu ทเมตุ (ทะ-เม-ตุ) แปลว่า “ผู้ฝึก”
(3) sārathi สารถิ (สา-ระ-ถิ) คำนี้คือที่เราใช้ในภาษาไทยว่า “สารถี”
“สารถิ – สารถี” แปลตามศัพท์ว่า (1) “ผู้ยังม้าให้ระลึก” (คือคอยกระตุ้นม้าให้วิ่งหรือให้หยุด) (2) “ผู้ยังรถให้แล่นไป” (3) “ผู้ไปพร้อมกับรถ”
คำว่า “สารถี” เรามักเข้าใจกันในความหมายว่า “คนขับรถ” เพียงความหมายเดียว
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “สารถิ” ว่า charioteer, coachman ซึ่งเป็นคำแปลที่ตรงตามรากศัพท์
charioteer มาจาก chariot
พจนานุกรม สอ เสถบุตร แปล chariot ว่า ราชรถ, รถสองล้อที่ชาวโรมันใช้แข่ง, รถม้าสี่ล้อ, รถม้าชนิดขับเอง
และแปล charioteer ว่า สารถี
โปรดสังเกตว่า คำแปลเหล่านี้เกี่ยวข้องกับ “ม้า” “รถ” “รถม้า” และ “แนะนำ, ฝึกหัด” ซึ่งส่องความว่า “สารถี” มีกำเนิดมาจากคนฝึกม้า เมื่อเอาม้าไปเทียมรถ จึงเรียกคนขับรถว่า “สารถี” ไปด้วย แต่ความหมายเดิมของ “สารถี” ก็คือ ผู้ฝึกหัด
หลักฐานที่ยืนยันว่า “สารถี” หมายถึงผู้สั่งสอน ผู้ฝึกหัด ก็คือพระพุทธคุณบทที่ว่า “ปุริสทมฺมสารถิ” แปลว่า “ทรงเป็นผู้ฝึกคนที่ควรฝึก”
สรุปว่า โคช (coach) เทรนเนอร์ (trainer) ตรงกับคำบาลีว่า “สารถิ” ซึ่งใช้ในภาษาไทยว่า “สารถี”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“สารถี : (คำนาม) คนขับรถ, คนบังคับม้า, โดยปริยายหมายความว่า ผู้บังคับหรือฝึกหัด ในความว่า พระพุทธเจ้าทรงเป็นสารถีฝึกบุรุษที่ควรฝึก. (ป., ส. สารถิ)”
อย่าให้อายลิง :
อันลิงค่างกลางป่าจับมาฝึก
ดังใจนึกสารพัดไม่ขัดสน
เป็นมนุษย์สุดที่ใจอย่าให้จน
ฝึกใจตนไม่ได้ก็อายลิง
————————
(กลอนสรุปวันนี้แต่งปลอมสำนวนของเดิม ซึ่งไม่ทราบว่าท่านผู้ใดแต่งไว้ และจำถ้อยคำไม่ได้หมด แต่ถ้อยความเป็นดังนั้น-ขอยกความดีบูชาคุณท่านผู้นั้นด้วยเทอญ)
#บาลีวันละคำ (790)
17-7-57