ปฏิปทา (บาลีวันละคำ 4,630)

ปฏิปทา

พูดกันไปพูดกันมา ไม่รู้ว่าแปลว่าอะไร

อ่านว่า ปะ-ติ-ปะ-ทา

แยกศัพท์เท่าที่ตาเห็นเป็น ปฏิ + ปทา

(๑) “ปฏิ” 

เป็นศัพท์จำพวกที่ภาษาไวยากรณ์เรียกว่า “อุปสรรค” 

คำว่า “ปฏิ-” ถ้าเขียนอย่างนี้ ขีด – ข้างหลังหมายความว่า คำจำพวกนี้ไม่ใช้ตามลำพัง แต่ใช้นำหน้าคำอื่นเสมอ 

นักเรียนบาลีท่องจำคำแปลกันมาว่า “ปฏิ : เฉพาะ ตอบ ทวน กลับ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ปฏิ– : คําอุปสรรคในภาษาบาลีใช้นำหน้าศัพท์อื่น แปลว่า เฉพาะ เช่น ปฏิทิน, ตอบ เช่น ปฏิพากย์, ทวน เช่น ปฏิโลม, กลับ เช่น ปฏิวัติ. (ป.; ส. ปฺรติ).”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ บอกความหมายของ “ปฏิ-” ว่า back (to), against, towards, in opposition to, opposite (กลับ, ตอบ, เฉพาะ, มุ่งไปยัง, ตรงกันข้าม, กลับกัน)

(๒) “ปทา”

อ่านว่า ปะ-ทา รูปคำเดิมเป็น “ปท” อ่านว่า ปะ-ทะ รากศัพท์มาจาก ปทฺ (ธาตุ = บรรลุ, ถึง) + อ (อะ) ปัจจัย

: ปทฺ + อ = ปท (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า (1) “สภาวะอันพระอริยะบรรลุ” = นิพพาน (2) “สิ่งเป็นเหตุเป็นไปแห่งผล” = เหตุ, เค้ามูล, ปัจจัย (3) “อวัยวะเป็นเครื่องเดินไป” = เท้า

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปท” (ท ทหาร สะกด) ดังนี้ –

(1) foot (เท้า)

(2) step, footstep, track (การก้าว, รอยเท้า, ทาง)

(3) way, path (หนทาง, ช่องทาง)

(4) position, place (ตำแหน่ง, สถานที่) 

(5) case, lot, principle, part, constituent, characteristic, ingredient, item, thing, element (กรณี, โชคชะตา, หลักการ, ส่วน, องค์ประกอบ, ลักษณะ, ส่วนประกอบ, รายการ, สิ่งของ, มูลฐาน)

(6) a word, verse [or a quarter of a verse], stanza, line, sentence (คำ, ฉันท์ [หรือหนึ่งในสี่ของฉันท์], โศลก, บท, ประโยค)

“ปท” ในภาษาไทยมักใช้ทับศัพท์ว่า “บท” 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “บท” ในภาษาไทยไว้ดังนี้ –

(1) ข้อความเรื่องหนึ่ง ๆ หรือตอนหนึ่ง ๆ เช่น บทที่ ๑ บทที่ ๒.

(2) กำหนดคำประพันธ์ที่ลงความตอนหนึ่ง ๆ เช่น โคลง ๔ สุภาพ ๔ บาท เป็น ๑ บท

(3) คำที่ตัวละครพูด เช่น บอกบท.

(4) คำประพันธ์ที่เขียนขึ้นสำหรับเล่นละคร มีทั้งบทร้องและบทเจรจา เช่น บอกบท เขียนบท.

(5) คราว, ตอน, ในคำเช่น บทจะทำก็ทำกันใหญ่ บทจะไปก็ไปเฉย ๆ บทจะตายก็ตายง่ายเหลือเกิน.

ปฏิ + ปท = ปฏิปท (ปะ-ติ-ปะ-ทะ) + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์ = ปฏิปทา (ปะ-ติ-ปะ-ทา) แปลตามศัพท์ว่า “การถึงเฉพาะ” หมายถึง การดำเนินไปถึงจุดหรือเป้าหมายที่กำหนดไว้

“ปฏิปทา” หมายถึง –

(1) แนวทางของความประพฤติ (line of conduct) 

(2) วิถีทางที่จะถึงจุดหมายปลายทางหรือที่หมาย, ทางดำเนิน, หนทาง, วิธี, วิธีการ, วิธีดำเนินการ, วิถีทาง, การปฏิบัติ, (means of reaching a goal or destination, path, way, means, method, mode of progress, course, practice) 

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ปฏิปทา : (คำนาม) ทาง, ทางดำเนิน, เช่น มัชฌิมาปฏิปทา คือ ทางสายกลาง; ความประพฤติ เช่น พระภิกษุรูปนี้มีปฏิปทาน่าเลื่อมใส. (ป.).”

ขยายความ :

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต บอกความหมายของ “ปฏิปทา” ไว้ดังนี้ –

…………..

(1) ปฏิปทา : ทางดำเนิน, ความประพฤติ, ข้อปฏิบัติ

(2) ปฏิปทา ๔ : การปฏิบัติของท่านผู้ได้บรรลุธรรมพิเศษ มี ๔ ประเภท คือ 

๑. ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ปฏิบัติลำบาก ทั้งรู้ได้ช้า 

๒. ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ปฏิบัติยาก แต่รู้ได้เร็ว 

๓. สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ปฏิบัติสะดวก แต่รู้ได้ช้า 

๔. สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ปฏิบัติสะดวก ทั้งรู้ได้เร็ว

…………..

นอกจากนี้ ยังมี “ปฏิปทา” ที่สำคัญอีก 2 อย่าง ที่ควรรู้ประกอบกันไป นั่นคือ –

…………..

(1) มัชฌิมาปฏิปทา : ทางสายกลาง, ข้อปฏิบัติเป็นกลาง ๆ ไม่หย่อนจนเกินไป และไม่ตึงจนเกินไป ไม่ข้องแวะที่สุด ๒ อย่างคือ กามสุขัลลิกานุโยค และ อัตตกิลมถานุโยค, ทางแห่งปัญญา (เริ่มด้วยปัญญา, ดำเนินด้วยปัญญา นำไปสู่ปัญญา) อันพอดีที่จะให้ถึงจุดหมาย คือความดับกิเลสและความทุกข์ หรือความหลุดพ้นเป็นอิสระสิ้นเชิง ได้แก่ มรรคมีองค์ ๘ มีสัมมาทิฏฐิเป็นต้น สัมมาสมาธิเป็นที่สุด

(2) ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา : ข้อปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์ หมายถึงมรรคมีองค์แปด เรียกสั้น ๆ ว่า มรรค เรียกเต็มว่า ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทาอริยสัจ

…………..

เวลาพูดว่า ท่านผู้นั้นผู้นี้-โดยเฉพาะพระสงฆ์-มีปฏิปทาอย่างนั้นอย่างนี้ จะได้รู้ว่า “ปฏิปทา” หมายถึงอะไร

…………..

ดูก่อนภราดา!

อญฺญา  หิ  ลาภูปนิสา

อญฺญา  นิพฺพานคามินี 

เอวเมตํ  อภิญฺญาย 

ภิกฺขุ  พุทฺธสฺส  สาวโก 

สกฺการํ  นาภินนฺเทยฺย 

วิเวกมนุพฺรูหเย  ฯ  

ทางหนึ่งแสวงหาลาภ 

ทางหนึ่งไปนิพพาน 

รู้อย่างนี้แล้ว 

ภิกษุพุทธสาวก

ไม่ควรไยดีลาภสักการะ 

ควรอยู่อย่างสงบ 

One is the way to worldly gain;

To Nibbana another leads.

Clearly realizing this,

The bhikkh, disciple of the Buddha,

Should not delight in worldly favour,

But devote himself to solitude.

ภาษาบาลี: พาลวรรค ธรรมบท พระไตรปิฎกเล่ม 25 ข้อ 15

ภาษาไทยและอังกฤษ: พุทธวจนะในธรรมบท เสฐียรพงษ์ วรรณปก

#บาลีวันละคำ (4,630)

14-2-68 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….