อปฏิวัติ (บาลีวันละคำ 4,666)

อปฏิวัติ

คำบาลีชัด ๆ ว่า อปฺปฏิวตฺติยํ

ในธัมมจักกัปปวัตนสูตร มีคำบาลีประโยคหนึ่งว่า –

…………..

เอตมฺภควตา  พาราณสิยํ  อิสิปตเน  มิคทาเย  อนุตฺตรํ  ธมฺมจกฺกํ  ปวตฺติตํ  อปฺปฏิวตฺติยํ  สมเณน  วา  พฺราหฺมเณน  วา  เทเวน  วา  มาเรน  วา  พฺรหฺมุนา  วา  เกนจิ  วา  โลกสฺมินฺติ  ฯ

แปลตามพระไตรปิฎกแปลฉบับหลวงว่า –

นั่นพระธรรมจักรอันยอดเยี่ยม พระผู้มีพระภาคทรงประกาศให้เป็นไปแล้ว ณ ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน เขตพระนครพาราณสี อันสมณะ พราหมณ์ เทวดา มาร พรหม หรือใคร ๆ ในโลกจะปฏิวัติไม่ได้

ที่มา: วินัยปิฎก มหาวรรค ภาค 1 พระไตรปิฎกเล่ม 4 ข้อ 17

…………..

คำบาลีว่า “อปฺปฏิวตฺติยํ” แปลว่า “ปฏิวัติไม่ได้” หมายความว่าอย่างไร?

“อปฺปฏิวตฺติยํ” อ่านว่า อับ-ปะ-ติ-วัด-ติ-ยัง รูปคำเดิมเป็น “อปฺปฏิวตฺติย” (อับ-ปะ-ติ-วัด-ติ-ยะ) แยกศัพท์เป็น อ + ปฏิ + วตฺติย 

(๑) “อ”

อ่านว่า อะ รูปคำเดิมมาจาก “น” อ่านว่า นะ (ไม่ใช่ นอ) เป็นคำจำพวก “นิบาต” คำจำพวกนี้ไม่แจกด้วยวิภัตติปัจจัย คือคงรูปเดิมเสมอ อาจเปลี่ยนรูปโดยวิธีสนธิกับคำอื่นบ้าง แต่คงถือว่าเป็นคำเดิมเพราะเวลาแปลต้องแยกคำออกเป็นคำเดิมเสมอ 

นักเรียนบาลีมักท่องจำรวมกับคำอื่นในกลุ่มเดียวกันว่า “น ไม่ โน ไม่ มา อย่า ว เทียว” (น [นะ] = ไม่, โน = ไม่, มา = อย่า, ว [วะ] = เทียว) 

“น” เป็นนิบาตบอกความปฏิเสธ แปลว่า ไม่, ไม่ใช่ (no, not)

กฎการประสมของ น + คือ :

(1) ถ้าคำหลังขึ้นต้นด้วยพยัญชนะ แปลง น เป็น อ–

(2) ถ้าคำหลังขึ้นต้นด้วยสระ (อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ) แปลง น เป็น อน–

ในที่นี้ คำหลังคือ “ปฏิ” ขึ้นต้นด้วยพยัญชนะ คือ ป จึงต้องแปลง น เป็น อ–

(๒) “ปฏิ” 

เป็นศัพท์จำพวกที่ภาษาไวยากรณ์เรียกว่า “อุปสรรค” นักเรียนบาลีท่องจำคำแปลกันมาว่า “ปฏิ : เฉพาะ ตอบ ทวน กลับ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ปฏิ– : คําอุปสรรคในภาษาบาลีใช้นําหน้าศัพท์อื่น แปลว่า เฉพาะ เช่น ปฏิทิน, ตอบ เช่น ปฏิพากย์, ทวน เช่น ปฏิโลม, กลับ เช่น ปฏิวัติ. (ป.; ส. ปฺรติ).”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ บอกความหมายของ “ปฏิ-” ว่า back (to), against, towards, in opposition to, opposite (กลับ, ตอบ, เฉพาะ, มุ่งไปยัง, ตรงกันข้าม, กลับกัน)

ในที่นี้น้ำหนักของความหมายอยู่ที่ “กลับ” หรือ “ทวน”

(๓) “วตฺติย” 

อ่านว่า วัด-ติ-ยะ รากศัพท์มาจาก วตฺต + อิย ปัจจัย

(ก) “วตฺต” รากศัพท์มาจาก วตฺ (ธาตุ = เป็นไป) + ต ปัจจัย

: วตฺ + ต = วตฺต แปลตามศัพท์ว่า “เป็นไปแล้ว” หมายถึง ดำเนินไป, คืบหน้าไป (going on, procedure)

(ข) วตฺต + อิย = วตฺติย แปลว่า “ควรให้ดำเนินไป” คือ ถูกทำให้ดำเนินไป

การประสมคำ :

๑ ปฏิ + วตฺติย = ปฏิวตฺติย แปลว่า “ควรให้หมุนกลับ” คือ ถูกทำให้กลับหลัง

๒ น + ปฏิวตฺติย แปลง น เป็น อ, ซ้อน ปฺ 

: น + ปฺ + ปฏิวตฺติย = นปฺปฏิวตฺติย > อปฺปฏิวตฺติย แปลตามศัพท์ว่า “ให้หมุนกลับไม่ได้” 

“อปฺปฏิวตฺติย” แจกด้วยวิภัตตินามที่หนึ่ง (ปฐมาวิภัตติ) เอกวจนะ นปุงสกลิงค์ เปลี่ยนรูปเป็น “อปฺปฏิวตฺติยํ” (อับ-ปะ-ติ-วัด-ติ-ยัง) ผู้เขียนบาลีวันละคำขอปรับรูปเป็นคำไทยเพื่อให้เข้าใจง่ายว่า “อปฏิวัติ” แปลว่า “ปฏิวัติไม่ได้” หรือ “ไม่ปฏิวัติ”

ขยายความ :

“อปฺปฏิวตฺติยํ > อปฏิวัติ” เป็นคำขยายคำว่า “ธรรมจักร” หมายความว่า ธัมมจักกัปปวัตนสูตรที่พระพุทธเจ้าทรงแสดงไว้นั้นใคร ๆ ไม่สามารถปฏิวัติได้

มีปัญหา คำว่า “อปฺปฏิวตฺติยํ” ที่แปลว่า “ปฏิวัติไม่ได้” นั้น หมายถึงอย่างไร?

คัมภีร์อรรถกถา (มโนรถปูรณี ภาค 2 หน้า 124) ไขความคำว่า “อปฺปฏิวตฺติยํ” ไว้ว่า “ปฏิวตฺเตตุํ  ปฏิพาหิตุํ  น  สกฺกา” แปลว่า “ไม่สามารถจะให้หมุนกลับ คือไม่สามารถจะขัดขวางได้”

หมายความว่า หลักคำสอนในธัมมจักกัปปวัตนสูตรนั้น คัดค้านโต้แย้งไม่ได้ ไม่ใช่ห้ามคัดค้าน แต่เพราะเป็นหลักคำสอนที่ถูกต้องตรงกับความเป็นจริง จึงไม่มีเหตุผลอะไรที่จะยกขึ้นมาหักล้างได้ 

และอีกนัยหนึ่ง เมื่อปฏิบัติตามหลักคำสอนในธัมมจักกัปปวัตนสูตร ก็จะเกิดผลตรงตามที่ตรัสไว้ คือบรรลุมรรคผลได้จริง ใครจะห้ามกันไม่ให้เกิดผลตามนั้นก็ห้ามไม่ได้

นี่เป็นความหมายตามแนวคำอธิบายของอรรถกถา อันเป็นตัวอย่างของการศึกษาและอธิบายธรรมะ คือไม่ใช่อธิบายไปตามความเข้าใจของตัวเอง

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ถ้าสังคมกำลังสุขสวัสดิ์ ปฏิวัติก็อัปรีย์

: ถ้าสังคมกำลังวิบัติ ปฏิวัติได้ก็ดี

#บาลีวันละคำ (4,666)

22-3-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….