อาทิตย์อัสดง (บาลีวันละคำ 4,694)
อาทิตย์อัสดง
ไม่มีจันทร์อัสดง
อ่านว่า อา-ทิด-อัด-สะ-ดง
ประกอบด้วยคำว่า อาทิตย์ + อัสดง
(๑) “อาทิตย์”
เป็นรูปคำสันสกฤต บาลีเป็น “อาทิจฺจ” อ่านว่า อา-ทิด-จะ รากศัพท์มาจาก อา (คำอุปสรรค = ทั่ว, ยิ่ง) + ทิปฺ (ธาตุ = รุ่งเรือง) + ณฺย ปัจจัย, ลบ ณฺ (ณฺย > ย), แปลง ปฺ ที่ ทิปฺ เป็น จฺ (ทิป > ทิจ), แปลง จฺย เป็น จฺจ
: อา + ทิปฺ = อาทิปฺ + ณฺย = อาทิปณฺย > อาทิปฺย > อาทิจย > อาทิจฺจ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ดวงไฟที่รุ่งเรื่องยิ่งนัก” หมายถึง ดวงอาทิตย์ (the sun)
ในภาษาไทยใช้ตามรูปสันสกฤตเป็น “อาทิตย์” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ดังนี้ –
“อาทิตย-, อาทิตย์ : (คำนาม) “เชื้ออทิติ” คือ เทวดาพวกหนึ่งซึ่งเป็นลูกนางอทิติผู้เป็นชายาพระกัศยปประชาบดี เทวดาพวกนี้มีจํานวนกล่าวไว้ต่างกัน บ้างว่ามี ๕ องค์ บ้างว่ามี ๗ องค์ บ้างว่ามี ๑๒ องค์ ได้แก่ อินทราทิตย์ (พระอินทร์) วรุณาทิตย์ (พระพิรุณ) ฯลฯ สูรยาทิตย์ (พระอาทิตย์ที่ส่องโลก); ชื่อเทวดาพระเคราะห์ คือ สูรยาทิตย์; ดวงตะวัน (ชื่อเทวดาองค์หนึ่งในนิยาย), ในตํารานพเคราะห์นับเอาเป็นดาวพระเคราะห์ที่ ๑; ชื่อวันที่ ๑ ของสัปดาห์; รอบ ๗ วัน เช่น ไม่ว่างตลอดอาทิตย์. (ส.; ป. อาทิจฺจ).”
(๒) “อัสดง”
อ่านว่า อัด-สะ-ดง เป็นคำที่ตัดมาจาก “อัสดงคต” อ่านว่า อัด-สะ-ดง-คด คำนี้บาลีเป็น “อตฺถงฺคต” อ่านว่า อัด-ถัง-คะ-ตะ แยกศัพท์เป็น อตฺถ + คต
(1) “อตฺถ” อ่านว่า อัด-ถะ รากศัพท์มาจาก อรฺ (ธาตุ= พินาศ) + ถ ปัจจัย, แปลง รฺ ที่ อรฺ เป็น ตฺ (อรฺ > อตฺ)
: อรฺ + ถ = อรฺถ > อตฺถ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ภาวะที่พินาศ” หมายถึง ความพินาศ, ความดำรงอยู่ไม่ได้
“อตฺถ” มีรากศัพท์มาหลายทาง แต่เฉพาะในที่นี้ พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปลไว้ว่า disappearance, going out of existence, annihilation, extinction (การหายไป, การสิ้นไป, การลับไป, การทำลาย, การสูญไป, ความดับ)
(2) “คต” อ่านว่า คะ-ตะ รากศัพท์มาจาก คมฺ (ธาตุ = ไป) + ต ปัจจัย, ลบที่สุดธาตุ (คมฺ > ค)
: คมฺ + ต = คมต > คต แปลตามศัพท์ว่า “ไปแล้ว” หมายถึง ไปแล้ว, ถึงแล้ว, ตรงไป (gone away, arrived at, directed to)
อตฺถ + คต รูปประโยคบาลีเป็น อตฺถํ คโต เมื่อสมาสกัน แปลงนิคหิตเป็น งฺ
: อตฺถํ + คต = อตฺถํคต > อตฺถงฺคต แปลตามศัพท์ว่า “ถึงแล้วซึ่งการลับไป”
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปลแบบขยายความว่า gone home, gone to rest, gone, disappeared; of the sun (กลับบ้าน, ไปพักผ่อน, จากไป, สูญหายไป; เกี่ยวกับดวงอาทิตย์)
“อตฺถงฺคต” ใช้ในภาษาไทยเป็น “อัสดง” และ “อัสดงคต”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บคำว่า “อัสดง” “อัสดม” และ “อัสดงคต” บอกไว้ดังนี้ –
(1) อัสดง, อัสดม : (คำกริยา) ตกไป (ใช้แก่พระอาทิตย์) เช่น อาทิตย์อัสดง. (ส. อสฺตมฺ).
(2) อัสดงคต : (คำวิเศษณ์) ทางทิศตะวันตก เช่น อัสดงคตประเทศ. (ส. อสฺตมฺ + คต).
อาทิตย์ + อัสดง = อาทิตย์อัสดง เป็นคำประสมแบบไทย แปลจากหน้าไปหลังว่า “ดวงอาทิตย์ตก” หมายถึง ตะวันลับฟ้า เวลาเย็น (sunset)
ขยายความ :
คำว่า “อาทิตย์อัสดง” เป็นวลีที่นิยมพูดในเชิงโวหารวรรณคดี คำฝรั่งว่า sunset เป็นการยืนยันว่า “อัสดง” หรือ “อัสดงคต” ใช้กับดวงอาทิตย์เท่านั้น
ดวงจันทร์หรือดวงดาวต่าง ๆ ลับฟ้าไป จะพูดว่า จันทราอัสดง หรือ ดาราอัสดง ย่อมผิดหลักนิยมในทางภาษา
จะว่ามีความคิดสร้างสรรค์ก็ได้
แต่จะว่ามีความคิดอุตริก็ได้เช่นกัน
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ถ้าศึกษาคำเก่าให้เข้าใจ
: ก็ไม่จำเป็นต้องสร้างคำใหม่กันเรื่อยไป
#บาลีวันละคำ (4,694)
19-4-68
…………………………….
…………………………….