ปาณภูต (บาลีวันละคำ 4,695)

ปาณภูต

หมายถึงอะไร

อ่านว่า ปา-นะ-พูด

ประกอบด้วยความว่า ปาณ + ภูต

(๑) “ปาณ” 

บาลีอ่านว่า ปา-นะ รากศัพท์มาจาก – 

(1) ปาณฺ (ธาตุ = เป็นอยู่, มีชีวิต) + อ ปัจจัย

: ปาณฺ + อ = ปาณ แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งเป็นเครื่องเป็นอยู่ได้แห่งเหล่าสัตว์” 

(2) ป (คำอุปสรรค = ทั่วไป, ข้างหน้า, ก่อน, ออก) + อนฺ (ธาตุ = มีลมปราณ) + อ ปัจจัย, ทีฆะ อะ ที่ อ-(นฺ) เป็น อา (อนฺ > อาน), แปลง น เป็น ณ 

: ป + อนฺ = ปนฺ + อ = ปน > ปาน > ปาณ แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งเป็นเครื่องให้มีลมปราณ” 

“ปาณ” (ปุงลิงค์) หมายถึง คนหรือสัตว์ที่มีชีวิต, ชีวิต, สัตว์โลก (living being, life, creature) นักขบธรรมะให้จำกัดความว่า “สิ่งที่มีลมหายใจ”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ปาณ-, ปาณะ : (คำนาม) ลมหายใจ; สัตว์มีชีวิต, ชีวิต. (ป.; ส. ปฺราณ).”

(๒) “ภูต” 

บาลีอ่านว่า พู-ตะ รากศัพท์มาจาก ภู (ธาตุ = มี, เป็น) + ต ปัจจัย

: ภู + ต = ภูต แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่เป็นอยู่ตามกรรม” 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ ประมวลความหมายคำว่า “ภูต” ในบาลีมาแสดงไว้ดังนี้ –

(1) ธรรมชาติที่มีชีวิตเป็นหลัก หรือเบญจขันธ์ (animate Nature as principle, or the vital aggregates [the 5 Khandhas])

(2) ผีสางหรืออมนุษย์ (ghosts, or amanussā) 

(3) ธรรมชาติที่ไม่มีชีวิตเป็นหลัก หรือธาตุต่าง ๆ (inanimate Nature as principle, or the Elements) 

(4) สิ่งที่มีอยู่ทั้งหมด, สิ่งที่มีตัวตนโดยทั่วไป (all that exists, physical existence in general) 

(5) สิ่งที่เราเรียกคำที่ใช้เป็นส่วนขยาย ซึ่งถูกยกอุทาหรณ์ด้วยตัวอย่างที่ขาดหลักเกณฑ์ (what we should call a simple predicative use, is exemplified by a typical dogmatic example)

(6) สัตว์ทั้งหมดหรือสิ่งที่มีชีวิตทุกชนิด, มวลสัตว์ (all beings or specified existence, animal kingdom) 

(7) มวลผัก, รุกขชาติ, พฤกษชาติ (the vegetable kingdom, plants, vegetation) 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“ภูต, ภูต– : (คำนาม) ผี, มักใช้เข้าคู่กันเป็น ภูตผี. (คำวิเศษณ์) ซึ่งเกิดแล้ว, ซึ่งเป็นแล้ว. (ป., ส.).”

ในที่นี้ “ภูต” ความหมายเน้นหนักตามข้อ (6) 

ปาณ + ภูต = ปาณภูต บาลีอ่านว่า ปา-นะ-พู-ตะ ภาษาไทยอ่านว่า ปา-นะ-พูด

ขยายความ :

คำว่า “ปาณภูต” ที่ปรากฏในพระไตรปิฎก เช่นคาถาต่อไปนี้ –

…………..

สุโข  วิเวโก  ตุฏฺฐสฺส

สุตธมฺมสฺส  ปสฺสโต

อพฺยาปชฺฌํ  สุขํ  โลเก

ปาณภูเตสุ  สญฺญโม

สุขา  วิราคตา  โลเก

กามานํ  สมติกฺกโม

อสฺมิมานสฺส  โย  วินโย

เอตํ  เว  ปรมํ  สุขนฺติ   ฯ 

ความสงัดเป็นสุขของบุคคลผู้สันโดษ

ผู้มีธรรมปรากฏแล้ว เห็นธรรมอยู่ 

ความไม่พยาบาท

คือความสำรวมในสัตว์ทั้งหลาย เป็นสุขในโลก 

ความปราศจากกำหนัด

คือความล่วงกามทั้งหลายเสียได้ เป็นสุขในโลก

การกำจัดอัสมิมานะเสียได้นั้นแล เป็นสุขอย่างยิ่ง

ที่มา: มุจลินทกถา มหาขันธกะ วินัยปิฎก มหาวรรค ภาค 1 

พระไตรปิฎกเล่ม 4 ข้อ 5

…………..

คัมภีร์อรรถกถา (สมันตปาสาทิกา ภาค 3 หน้า 11) ไขความไว้ว่า –

…………..

ปาณภูเตสุ  สญฺญโมติ  สตฺเตสุ  จ  สญฺญโม  อวิหึสนภาโว  สุโขติ  อตฺโถ  ฯ

คำว่า “ปาณภูเตสุ  สญฺญโม” หมายความว่า ความสำรวม คือความไม่เบียดเบียนกันในสัตว์ทั้งหลาย เป็นความสุข

…………..

ได้ความตามอรรถกถานี้ว่า  “ปาณภูเตสุ” ก็คือ “สตฺเตสุ” 

“ปาณภูต” = สัตว์ทั้งหลาย

แต่ในที่แห่งหนึ่ง คือสามัญญผลสูตร ทีฆนิกาย สีลขันธวรรค มีคำว่า “พพฺเพ  ปาณา  สพฺเพ  ภูตา” อรรถกถา (สุมังคลวิลาสินี ภาค 1 หน้า 238) ไขความว่า 

…………..

สพฺเพ  ปาณาติ  เอกินฺทฺริโย  ปาโณ  ทฺวินฺทฺริโย  ปาโณติอาทิวเสน  วทติ  ฯ  

คำว่า “สพฺเพ  ปาณา” ท่านกล่าวโดยเล็งถึงสัตว์มีอินทรีย์เดียว สัตว์มีสองอินทรีย์ (คือสัตว์ที่เกิดเป็นตัวสมบูรณ์แล้ว) อย่างนี้เป็นต้น

สพฺเพ  ภูตาติ  อณฺฑโกสวตฺถิโกเสสุ  ภูเต  สนฺธาย  วทติ  ฯ 

คำว่า “สพฺเพ  ภูตา” ท่านกล่าวหมายถึงสัตว์ที่ยังอยู่ในไข่และอยู่ในมดลูก

…………..

ได้ความตามอรรถกถานี้ว่า ในกรณีที่พูดรวม ๆ กันไป “ปาณภูต” หมายถึง สัตว์ทั้งหลายทั่วไป

แต่ในกรณีที่จะแยกความหมายชัด ๆ –

“ปาณ” หมายถึง สัตว์ที่เกิดเป็นตัวสมบูรณ์แล้ว

“ภูต” หมายถึง สัตว์ที่ยังไม่ได้ฟักออกมาเป็นตัว

…………..

ถามว่า ความรู้อย่างนี้ รู้แล้วช่วยให้บรรลุนิพพานได้ไหม?

ตอบว่า “ไม่ขอตอบ”

…………..

ดูก่อนภราดา!

สพฺพํ สุตมธีเยถ

หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิมํ

สพฺพสฺส อตฺถํ ชาเนยฺย

น จ สพฺพํ ปโยชเย

โหติ ตาทิสโก กาโล

ยตฺถ อตฺถาวหํ สุตํ.

ความรู้ทุกอย่างควรเรียนไว้

ไม่ว่าจะเรื่องชั่ว เรื่องดี เรื่องกลาง ๆ

ควรรู้จักประโยชน์ของความรู้ทุกอย่าง

แต่ไม่จำเป็นต้องใช้ทุกอย่าง

เวลาเช่นไหนจะใช้ความรู้ให้เป็นประโยชน์ได้

เวลาเช่นนั้นมีแน่

ที่มา: มูสิกชาดก ปัญจกนิบาต พระไตรปิฎกเล่ม 27 ข้อ 817

…………..

#บาลีวันละคำ (4,695)

20-4-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….