สังสารภัย (บาลีวันละคำ 4,708)

สังสารภัย

ภัยที่ไม่รู้จักกลัวกันมั่งเลย

อ่านว่า สัง-สา-ระ-ไพ

ประกอบด้วยคำว่า สังสาร + ภัย

(๑) “สังสาร” 

บาลีเป็น “สํสาร” (สัง-สา-ระ) รากศัพท์มาจาก สํ (พร้อมกัน) + สรฺ (ธาตุ = ไป, ถึง, บรรลุ) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ทีฆะ (ยืดเสียง) อะ ที่ ส-(รฺ) เป็น อา (สรฺ > สาร)

: สํ + สรฺ + ณ = สํสรณ > สํสร > สํสาร แปลตามศัพท์ว่า “การท่องเที่ยวไปจากที่นี้ๆ ด้วยอำนาจกรรมกิเลส” หมายถึง:

(1) การเดินทาง, การโยกย้าย (faring on, transmigration)

(2) การเคลื่อนไป, การหมุนเวียน (moving on, circulation)

“สํสาร” ใช้ในภาษาไทยเป็น “สังสาร” แต่มักเพี้ยนเป็น “สงสาร” (สง-สาน) 

พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ไทย-อังกฤษ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต แปล “สงสาร” เป็นอังกฤษตามความหมายเดิมในบาลีไว้ดังนี้ –

สงสาร (Saŋsāra, Saŋsāracakka): lit. faring on; the Round of Rebirth; the Round of Existence; the Wheel of Rebirth; the Wheel of Life; the Life Process; Rebirth process; the Process of Birth and Death.

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

(1) สงสาร ๑, สงสาร– : (คำนาม) การเวียนว่ายตายเกิด, การเวียนตายเวียนเกิด; โลก. (ป., ส. สํสาร).

(2) สงสาร ๒ : (คำกริยา) รู้สึกเห็นใจในความเดือดร้อนหรือความทุกข์ของผู้อื่น, รู้สึกห่วงใยด้วยความเมตตากรุณา, เช่น เห็นเด็ก ๆ อดอยากก็รู้สึกสงสาร เห็นเขาประสบอัคคีภัยแล้วสงสาร.

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 ไม่ได้เก็บคำว่า “สังสาร” ไว้ แต่มีคำว่า “สังสารวัฏ” บอกไว้ว่า –

“สังสารวัฏ : (คำนาม) การเวียนว่ายตายเกิด, สงสารวัฏ หรือ วัฏสงสาร ก็ว่า. (ป. สํสารวฏฺฏ).”

(๒) “ภัย” 

บาลีเป็น “ภย” อ่านว่า พะ-ยะ รากศัพท์มาจาก ภี (ธาตุ = กลัว) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อี (ที่ ภี) เป็น เอ, แปลง เอ เป็น อย

: ภี + ณ = ภีณ > ภี > เภ > ภย แปลตามศัพท์ว่า “ความกลัว” 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ภย” เป็นอังกฤษว่า fear, fright, dread (ความกลัว, ความหวาดหวั่น, สิ่งที่น่ากลัว)

บาลี “ภย” สันสกฤตก็เป็น “ภย”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ – 

“ภย : (คำวิเศษณ์) อันน่ากลัว; frightful; dreadful. – (คำนาม) ‘ภย. ภัย,’ ความกลัว; อันตราย; fear; danger or peril.”

“ภย” ใช้ทับศัพท์ในภาษาไทยว่า “ภัย” 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ภัย : (คำนาม) สิ่งที่น่ากลัว, อันตราย, เช่น อัคคีภัย คือ ภัยที่เกิดจากไฟ อุทกภัย คือ ภัยที่เกิดจากน้ำ. (ป., ส. ภย).”

ความหมายของ “ภย” ในบาลีคือ “ความกลัว” (fear) หรือ “สิ่งที่น่ากลัว” (fright) แต่ “ภัย” ในภาษาไทยน้ำหนักของความหมายอยู่ที่ “อันตราย” (danger, dangerous) 

โปรดสังเกตว่า พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ ที่ฝรั่งเป็นผู้ทำไม่ได้แปล “ภย” ว่า danger หรือ dangerous 

สํสาร + ภย =  สํสารภย (สัง-สา-ระ-พะ-ยะ) แปลว่า “ภัยอันเกิดแต่การเวียนว่ายตายเกิด” 

“สํสารภย” ใช้ในภาษาไทยเป็น “สังสารภัย” อ่านว่า สัง-สา-ระ-ไพ

ขยายความ :

“สังสาร” คือการเวียนว่ายตายเกิดเป็น “ภัย” ได้อย่างไร ขอให้พิจารณาความหมายของคำว่า “สังสาระ” จากพจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ซึ่งแสดงไว้ดังนี้ –

…………..

สังสาระ : การเที่ยวเร่ร่อนไปในภพ คือภาวะแห่งชีวิต ที่ถูกพัดพาให้ประสบสุขทุกข์ ขึ้นลง เป็นไปต่าง ๆ ตามกระแสแห่งอวิชชา ตัณหา และอุปาทาน, การว่ายวนอยู่ในกระแสแห่งกิเลส กรรม และวิบาก, การเวียนว่ายตายเกิดอยู่ในโลกหรือในภพต่าง ๆ, ว่าโดยสภาวะ ก็คือ ความสืบทอดต่อเนื่องไปแห่งขันธ์ทั้งหลายนั่นเอง

…………..

“ภาวะแห่งชีวิตที่ถูกพัดพาให้ประสบสุขทุกข์ ขึ้นลง เป็นไปต่าง ๆ” นี่แหละที่ผู้มีปัญญาท่านเห็นว่าเป็น “ภัย” คือจะต้องประสบพบสภาพเช่นนี้ไปอย่างไม่มีวันจบสิ้น

ยามสุขก็หัวเราะ ยามทุกข์ก็ร้องไห้ ถ้าเอาภาพหัวเราะ+ร้องไห้มาตัดต่อให้เห็นสลับกันไป เราก็จะเห็นคนบ้านคนหนึ่งนั่นเอง และการหัวเราะ+ร้องไห้สลับกันไปนั้น ติดต่อยาวยืดยืนนานไม่จบสิ้น จะเห็นเป็นเรื่องสนุกสนานควรชื่นชมยินดีกระนั้นหรือ

การเวียนว่ายตายเกิดจึงเป็นเรื่องควรหวั่นกลัว และควรหาทางหลีกออกไปให้พ้น ฉะนี้แลท่านจึงเรียกว่า “สังสารภัย”

…………..

ดูก่อนภราดา!

คนเห็นภัยแล้วไม่รู้จักกลัวมี 2 พวก

: หนึ่งคนบ้า

: สองคนบอด

#บาลีวันละคำ (4,708)

3-5-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….