วิปัสสนาจารย์ (บาลีวันละคำ 4,750)

วิปัสสนาจารย์

อาศัยกระแสเป็นสื่อศึกษาคำบาลี

อ่านว่า วิ-ปัด-สะ-นา-จาน

ประกอบด้วยคำว่า วิปัสสนา + อาจารย์ 

(๑) “วิปัสสนา” 

เขียนแบบบาลีเป็น “วิปสฺสนา” (มีจุดใต้ ส ตัวแรก) อ่านว่า วิ-ปัด-สะ-นา รากศัพท์มาจาก วิ (คำอุปสรรค = วิเศษ, พิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + ทิสฺ (ธาตุ = เห็น), แปลง ทิสฺ เป็น ปสฺสฺ + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ) + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตฺถีลิงค์

: วิ + ทิสฺ > ปสฺส = วิปสฺสฺ + ยุ > อน = วิปสฺสน + อา = วิปสฺสนา แปลตามศัพท์ว่า “ปัญญาที่เห็นสภาวะต่างๆ มีอนิจจลักษณะเป็นต้นในสังขาร” หมายถึง การเห็นแจ้ง, ความเห็นวิเศษ, ญาณพิเศษ, ปัญญาเครื่องเห็นแจ้ง (inward vision, insight, intuition, introspection)

“วิปสฺสนา” ใช้ทับศัพท์ในภาษาไทย เขียนเป็น “วิปัสสนา”

พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ไทย-อังกฤษ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต แปล “วิปัสสนา” เป็นอังกฤษดังนี้ –

“วิปัสสนา (Vipassanā) : insight; intuitive vision; introspection; contemplation; intuition; insight development.”

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต อธิบายคำว่า “วิปัสสนา” ไว้ดังนี้ –

“วิปัสสนา : ความเห็นแจ้ง คือเห็นตรงต่อความเป็นจริงของสภาวธรรม; ปัญญาที่เห็นไตรลักษณ์อันให้ถอนความหลงผิดรู้ผิดในสังขารเสียได้, การฝึกอบรมปัญญาให้เกิดความเห็นแจ้งรู้ชัดภาวะของสิ่งทั้งหลายตามที่มันเป็น (ข้อ ๒ ในกัมมัฏฐาน ๒ หรือภาวนา ๒).”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“วิปัสสนา : (คำนาม) ความเห็นแจ้ง, การฝึกอบรมปัญญาให้เกิดความเห็นแจ้งในสังขารทั้งหลายว่าเป็นของไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา. (ป.).”

โปรดสังเกตว่า ในภาษาไทยนั้น คำที่มาจากบาลีสันสกฤตมักจะถูกจัดตัวสะกดออกตัวหนึ่งตามหลักนิยมในภาษาไทย คำว่า “วิปัสสนา” บาลีเป็น “วิปสฺสนา” ส เสือ 2 ตัว ภาษาไทยควรสะกดเป็น “วิปัสนา” คือตัด ส เสือออกตัวหนึ่ง แต่คำนี้ก็ยังคงสะกดเป็น “วิปัสสนา” ส เสือ 2 ตัวเหมือนบาลี จะด้วยเหตุผลประการใด ผู้สนใจพึงศึกษาสืบทราบกันต่อไปเทอญ

(๒) “อาจารย์” 

เป็นรูปคำสันสกฤต บาลีเป็น “อาจริย” อ่านว่า อา-จะ-ริ-ยะ รากศัพท์มาจาก –

(1) อา (คำอุปสรรค = ทั่วไป, ยิ่ง) + จรฺ (ธาตุ = ประพฤติ) + อิย ปัจจัย

: อา + จรฺ = อาจรฺ + อิย = อาจริย แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ประพฤติเอื้อเฟื้อเกื้อกูลแก่ศิษย์” 

(2) อา (จากศัพท์ “อาทิ” = เบื้องต้น) + จรฺ (ธาตุ = ศึกษา) + อิย ปัจจัย

: อา + จรฺ = อาจรฺ + อิย = อาจริย แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ยังศิษย์ให้ศึกษามาแต่ต้น” 

(3) อา (จากศัพท์ “อาทร” = เอื้อเฟื้อ, เอาใจใส่) + จรฺ (ธาตุ = ประพฤติ) + อิย ปัจจัย

: อา + จรฺ = อาจรฺ + อิย = อาจริย แปลตามศัพท์ว่า “ผู้อันศิษย์พึงประพฤติ คือปรนนิบัติด้วยความเอาใจใส่”

(4) อา (แข็งแรง, จริงจัง, ยิ่งใหญ่) + จรฺ (ธาตุ = ประพฤติ) + อิย ปัจจัย

: อา + จรฺ = อาจรฺ + อิย = อาจริย แปลตามศัพท์ว่า “ผู้บำเพ็ญประโยชน์สุขแก่ศิษย์อย่างดียิ่ง”

(5) อา (แทนศัพท์ “อภิมุขํ” = ข้างหน้า, ตรงหน้า) + จรฺ (ธาตุ = ประพฤติ) + อิย ปัจจัย

: อา + จรฺ = อาจรฺ + อิย = อาจริย แปลตามศัพท์ว่า “ผู้อันศิษย์พึงประพฤติทำไว้ข้างหน้า” (คือศิษย์พึงดำเนินตาม)

(6) อา (แทนศัพท์ “อาปาณโกฏิกํ” = ตลอดชีวิต) + จรฺ (ธาตุ = ประพฤติ) + อิย ปัจจัย

: อา + จรฺ = อาจรฺ + อิย = อาจริย แปลตามศัพท์ว่า “ผู้อันศิษย์พึงประพฤติ คือพึงปรนนิบัติตลอดชีวิต”

“อาจริย” แปลทับศัพท์เป็นรูปสันสกฤตว่า “อาจารย์” 

บาลี “อาจริย” สันสกฤตเป็น “อาจารฺย”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

“อาจารฺย : (คำนาม) ครู, ผู้สั่งสอน; a teacher.”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อาจารย์ : (คำนาม) ผู้สั่งสอนวิชาความรู้; คำที่ใช้เรียกนำหน้าชื่อบุคคลเพื่อแสดงความยกย่องว่ามีความรู้ในทางใดทางหนึ่ง. (ส.; ป. อาจริย).”

วิปัสสนา + อาจารย์ = วิปัสสนาจารย์ แปลว่า “อาจารย์ผู้สอนวิปัสสนา” 

ขยายความ :

ช่วงเวลานี้ ภาพและข่าวเกี่ยวกับพระวิปัสสนาจารย์หมุนเวียนมาขึ้นที่หน้าเฟซบุ๊กของผู้เขียนบาลีวันละคำอยู่บ่อย ๆ ทำให้ต้องนึกถึงคำว่า “วิปัสสนาจารย์”

คำว่า “วิปัสสนาจารย์” แปลงกลับเป็นบาลีจะได้รูปเป็น “วิปสฺสนาจริย” อ่านว่า วิ-ปัด-สะ-นา-จะ-ริ-ยะ

ตรวจดูในคัมภีร์บาลีที่ผู้เขียนบาลีวันละคำมีอยู่ใกล้มือ ยังไม่พบศัพท์ว่า “วิปสฺสนาจริย”

นักเรียนบาลีท่านใดมีอุตสาหะค้นพบศัพท์ว่า “วิปสฺสนาจริย” ในคัมภีร์ โดยเฉพาะพระไตรปิฎกและอรรถกถาฎีกา กรุณาบอกกล่าวให้ด้วยก็จะเป็นพระคุณอย่างยิ่ง

…………..

ดูก่อนภราดา!

: พระวิปัสสนาจารย์บอกได้แค่วิธีปฏิบัติ

: แต่กิเลสที่จะต้องกำจัด ของใครก็ของมัน

#บาลีวันละคำ (4,750)

14-6-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….