ปท – ปาท (บาลีวันละคำ 4,758)

ปท – ปาท

บางทีตรงกัน บางทีต่างกัน ข้อสำคัญต้องใช้ให้ถูกที่

(๑) “ปท” 

บาลีอ่านว่า ปะ-ทะ รากศัพท์มาจาก ปทฺ (ธาตุ = ไป, ถึง, เป็นไป) + อ (อะ) ปัจจัย

: ปทฺ + อ = ปท แปลตามศัพท์ว่า (1) “สภาวะอันพระอริยะบรรลุ” = นิพพาน (2) “สิ่งเป็นเหตุเป็นไปแห่งผล” = เหตุ, เค้ามูล, ปัจจัย (3) “อวัยวะเป็นเครื่องเดินไป” = เท้า

“ปท” ในบาลีใช้ในความหมายอะไรบ้าง :

(1) เท้า (foot)

(2) การก้าว, รอยเท้า, ทาง (step, footstep, track)

(3) หนทาง, ช่องทาง (way, path)

(4) ตำแหน่ง, สถานที่ (position, place)

(5) กรณี, โชคชะตา, หลักการ, ส่วน, องค์ประกอบ, ลักษณะ, ส่วนประกอบ, รายการ, สิ่งของ, มูลฐาน (case, lot, principle, part, constituent, characteristic, ingredient, item, thing, element)

(6) ในบทร้อยกรองหมายถึง คำ, ฉันท์ [หรือหนึ่งในสี่ของฉันท์], โศลก, บท, ประโยค (a word, verse [or a quarter of a verse], stanza, line, sentence)

“ปท” ในภาษาไทยมักใช้ทับศัพท์ว่า “บท” 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “บท” ในภาษาไทยไว้ดังนี้ –

(1) ข้อความเรื่องหนึ่ง ๆ หรือตอนหนึ่ง ๆ เช่น บทที่ ๑ บทที่ ๒.

(2) กำหนดคำประพันธ์ที่ลงความตอนหนึ่ง ๆ เช่น โคลง ๔ สุภาพ ๔ บาท เป็น ๑ บท

(3) คำที่ตัวละครพูด เช่น บอกบท.

(4) คำประพันธ์ที่เขียนขึ้นสำหรับเล่นละคร มีทั้งบทร้องและบทเจรจา เช่น บอกบท เขียนบท.

(5) คราว, ตอน, ในคำเช่น บทจะทำก็ทำกันใหญ่ บทจะไปก็ไปเฉย ๆ บทจะตายก็ตายง่ายเหลือเกิน.

(๒) “ปาท” 

บาลีอ่านว่า ปา-ทะ รากศัพท์มาจาก ปท (ธาตุ = ไป, ถึง, เป็นไป) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, “ทีฆะต้นธาตุ” คือ อะ ที่ ป-(ทฺ) เป็น อา (ปทฺ > ปาท)

: ปทฺ + ณ = ปทณ > ปท > ปาท (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “เครื่องดำเนินไป” 

“ปาท” ในบาลีใช้ในความหมาย ดังนี้ – 

(1) เท้า (the foot)

(2) เชิงเขาหรือส่วนล่างของภูเขา (foot or base of a mountain)

(3) ส่วนหนึ่งในสี่ของคำร้อยกรองหนึ่งบท (ซึ่งตามปกติมีบทละ 4 บาท) (the fourth part of a verse)

(4) เหรียญที่ใช้ในการซื้อขาย (a coin)

“ปาท” ในภาษาไทยใช้ว่า “บาท” (บาด)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “บาท” ไว้ดังนี้ –

(1) ตีน, เท้า, เช่น ทวิบาท จตุบาท, ราชาศัพท์ว่า พระบาท.

(2) มาตราเงินตามวิธีประเพณี ๑๐๐ สตางค์ หรือ ๔ สลึง เท่ากับ ๑ บาท.

(3) ชื่อมาตราชั่งตามวิธีประเพณี สำหรับกำหนดน้ำหนักเท่ากับเงินหนัก ๑๕ กรัม.

(4) ส่วนหนึ่งของบทแห่งคำประพันธ์ เช่น โคลง ๔ สุภาพ บทหนึ่งมี ๔ บาท.

(5) ช่วงเวลาเท่ากับ ๑ ใน ๑๐ ของชั่วโมง เท่ากับ ๖ นาที.

ขยายความ :

โปรดศึกษาเปรียบเทียบความหมายของคำว่า “ปท” และ “ปาท” ในบาลี และความหมายของคำว่า “บท” และ “บาท” ในภาษาไทย ว่าตรงกันหรือต่างกันอย่างไรบ้าง

แถม :

ในภาษาไทย ทั้ง “บท” และ “บาท” เป็นคำที่มาจากบาลี แต่ละคำมีความหมายเฉพาะ แต่ในภาษาไทยมีความหมายแตกต่างออกไปจากบาลี 

เมื่อเอา “บท” และ “บาท” มารวมกันในภาษาไทยเป็น “บทบาท” ก็แทบจะไม่เหลือความหมายในภาษาเดิม

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“บทบาท : (คำนาม) การทำท่าตามบท, การรำตามบท, โดยปริยายหมายความว่า การทำตามหน้าที่ที่กำหนดไว้ เช่น บทบาทของพ่อแม่ บทบาทของครู.”

พจนานุกรม สอ เสถบุตร แปลคำว่า “บทบาท” เป็นภาษาอังกฤษว่า a role, the part (of the father)

คำว่า role แปลว่า (เล่นเป็น) ตัว (พระเอก), หน้าที่, บทบาท

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล role เป็นภาษาบาลีว่า

(1) pāṭekka-kicca ปาเฏกฺก-กิจฺจ (ปา-เตก-กะ-กิด-จะ) = หน้าที่ของแต่ละคน

(2) āyattakamma อายตฺตกมฺม (อา-ยัด-ตะ-กำ-มะ) = งานที่เกี่ยวข้อง (กับแต่ละคน)

จะเห็นได้ว่า พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล role ได้ตรงกับความหมายของ “บทบาท” ในภาษาไทย แต่ก็ไม่ได้แปลเป็นบาลีว่า “ปทปาท” (ปะ-ทะ-ปา-ทะ = บทบาท)! 

“บทบาท” จึงเป็นคำเชื้อชาติบาลี สัญชาติไทย เหมือนแขกอินเดียที่พูดไทยชัด แต่พูดฮินดีไม่ได้สักคำ-ฉันใดก็ฉันนั้น

…………..

ดูก่อนภราดา!

: บางเกณฑ์ต้องเล่นตามบท

: บางกฎต้องเล่นตามบาท

: คนฉลาดย่อมรู้บทบาทและกฎเกณฑ์

#บาลีวันละคำ (4,758)

22-6-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….